Σκέψεις με αφορμή την έκθεση που έγινε στο Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών με αυθεντικές αφίσες από την περίφημη συλλογή Werner Röthlisberger, καθώς και 20 κεραμικά
Της Μάγδας Αναγνωστή*
Έληξε πριν από λίγες εβδομάδες η έκθεση με κεραμικά και αφίσες εκθέσεων του Πικάσσο (γιατί με ένα σίγμα;) στο Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, η οποία διήρκεσε μόλις έναν μήνα. Ο αρχικός προγραμματισμός ακολουθήθηκε αυστηρά, δεν δόθηκε καμιά παράταση και είναι φυσικά απ’ τις λίγες φορές που, προσωπικά, θα προτιμούσα τη συνήθως λίγο πιο χύμα ελληνική… πειθαρχία. Έκθεση αφιερωμένη στα 50 χρόνια από την αποκατάσταση της Ελληνικής Δημοκρατίας και στον ζωγράφο ως αγωνιστή για τη Δημοκρατία, όπως πράγματι υπήρξε. Εκτέθηκαν αυθεντικές αφίσες από την περίφημη συλλογή Werner Röthlisberger, καθώς και 20 κεραμικά.
Για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν στην Ελλάδα αφίσες από εκθέσεις του Πικάσσο, όμως δεν είναι η πρώτη φορά που έργα του διασημότερου ίσως ζωγράφου όλων των εποχών εκτίθενται στην Ελλάδα. Τα τελευταία χρόνια είχαμε μερικές ευκαιρίες να βιώσουμε εκ του σύνεγγυς κάποια πρωτοκλασάτα έργα του.
Πολλοί θα θυμούνται, για παράδειγμα, την πρόσφατη έκθεση (με εξαίρετο αρχιτεκτονικό σχεδιασμό) στο Κυκλαδικό Μουσείο με θέμα «Πικάσσο και αρχαιότητα», όπου κάθε έργο του ζωγράφου αντιστοιχούσε σε συγκεκριμένο αρχαίο καλλιτέχνημα, κεραμικό, γλυπτό ή ζωγραφικό πάνω σε αγγεία, ως επί το πλείστον. Μια 20ετία πριν (1999) στον ίδιο χώρο έγινε η επίσης σημαντική έκθεση «Σπουδές για την Γκουέρνικα». Φυσικά, έγινε και η μεγάλη αφιερωματική έκθεση στο Ίδρυμα Β. Και Ε. Γουλανδρή, στην Άνδρο (2004). Πλάι στα 116 σημαντικότατα έργα του Πικάσσο εκτέθηκαν και 10 αρχαιότητες, ως σήμανση για την επίδραση της αρχαιοελληνικής τέχνης (την οποία γνώριζε μέσα από μελέτες στο Λούβρο και ταξίδια κυρίως στην Ιταλία, καθώς δεν είχε ποτέ επισκεφθεί την Ελλάδα, και μέσω της φιλίας του με τους Ζερβό και Τεριάν) αλλά και του μυθικού ελληνικού κόσμου στο έργο του.
Δεν μπορεί κανείς -τουλάχιστον προσωπικά- να αναφέρεται στον Πικάσο χωρίς ο νους του να πηγαίνει αυτόματα σε ταύρους και ταυρομαχίες, αλλά προπάντων στον Μινώταυρο. Το θέμα είναι από τα πιο… πολυ-απεικονισμένα από τον ζωγράφο και τον απασχόλησε επισταμένως πάνω από τέσσερις δεκαετίες. Ειδικότερα τη δεκαετία του ’30 δημιούργησε μερικές εκατοντάδες σχέδια με μολύβι ή μελάνι, υδατογραφίες, λάδια και χαρακτικά. Τα περισσότερα απ’ αυτά έγιναν στο πλαίσιο της εργασίας του (1930-1939) για την περίφημη σουίτα χαρακτικών του Vollard.
Για άλλους καλλιτέχνες, π.χ. για τους σουρεαλιστές, που εκδίδουν αυτή την εποχή και το ομώνυμο περιοδικό, του οποίου μάλιστα το πρώτο εξώφυλλο σχεδιάζει ο Πικάσσο, ο Μινώταυρος αποτέλεσε ένα σύμβολο του ανερχόμενου φασισμού. Αυτό όμως δεν ισχύει για εκείνον, τουλάχιστον όχι στον ίδιο βαθμό.
Το 2001 έγινε στη Μαδρίτη (Μουσείο Reina Sofia), σε μια θεματική έκθεση με τίτλο «Picasso Minotauro». Συγκεντρώθηκε εκεί ένα μεγάλο και αντιπροσωπευτικό μέρος του… μινωταυρικού έργου του ζωγράφου, διάφορων εποχών και τεχνοτροπιών. Το παλαιότερο ανάγεται στα 1927 και το νεότερο στα 1958, πράγμα που επιτρέπει μια ικανοποιητική προσέγγιση σ’ αυτό.
Για τον Πικάσσο, λοιπόν, μπορούμε να πούμε με απόλυτη βεβαιότητα πως ο Μινώταυρος δεν είναι ένα ανήμερο θηρίο, φυλακισμένο στον Λαβύρινθο, που διψάει για ανθρώπινη σάρκα. Είναι πιο πολύ «ένας βασιλιάς», όπως επιτυχημένα τον χαρακτηρίζει ο έγκριτος τεχνοκρίτης και συγγραφέας John Berger στο βιβλίο του «The success and failure of Picasso», και ασκεί εξουσία που πηγάζει από τη φυσική του ρώμη και την εμπιστοσύνη του στις ένστικτες ορμές του, ακόμη και τις σπάνιες φορές που απεικονίζεται ηττημένος και ετοιμοθάνατος.
Στον Μινώταυρο του Πικάσσο κυρίαρχη είναι η ίδια η αρσενική ζωτικότητα, γι’ αυτό η συχνή παράλληλη παρουσία του θηλυκού. Όχι υποχρεωτικά σε σκηνές άμεσα σεξουαλικές, αλλά πάντως σε βακχικές απεικονίσεις. Για να ανατρέξουμε και στον ορισμό-ερμηνεία του Freud για τη libido (λιβιδώ), ότι δηλαδή αυτή δεν είναι αποκλειστικά η κυριαρχία των γεννητικών απολαύσεων, παρά η ίδια η χαρά της ζωής. Σε κάθε περίπτωση, αποτελεί ταυτόχρονα κριτική στον πολιτισμό, ο οποίος θέλει να συντρίψει ακριβώς αυτές τις ορμές. Ταυτίζεται δε μαζί του σε τέτοιο σημείο, ώστε όπως είπε κάποτε ο ίδιος: «Aν σημαδεύαμε πάνω σε έναν χάρτη όλα τα μονοπάτια απ’ τα οποία πέρασα και τα ενώναμε με ένα ίχνος, αυτό θα απεικόνιζε ίσως έναν Μινώταυρο».
Ενδεχομένως αυτός να είναι ο λόγος για τον οποίο πουθενά, εξ όσων γνωρίζω, δεν απεικονίζει την πάλη με τον Θησέα και τελικά τον φόνο του. Στο μοναδικό έργο στο οποίο εικονίζεται γυμνός νέος που φονεύει Μινώταυρο αυτός είναι ολοφάνερα ένας toreador και η σκηνή διαδραματίζεται σε μια corrida.
Αντίθετα από τον Πικάσσο, ακριβώς η στιγμή του φόνου του Μινώταυρου από τον Θησέα είναι το θέμα για έναν αδημοσίευτο έως τώρα πίνακα του σπουδαίου Eλληνοαμερικανού ζωγράφου George Constant (Κωνσταντινόπουλος Γεώργιος, 1892-1978), ο οποίος συνοδεύει συνήθως την υπογραφή του με ένα κεφαλαίο έψιλον, δηλωτικό της καταγωγής του. Ο Constant, γεννημένος στο Αίγιο, μετανάστευσε σε νεαρή ηλικία στην Αμερική και σπούδασε ζωγραφική αρχικά στην Ουάσινγκτον και στη συνέχεια στο Σικάγο. Οι καλλιτεχνικές αναζητήσεις του τον τράβηξαν τελικά στη Νέα Υόρκη, όπου γρήγορα συνδέθηκε με τους πιο πρωτοποριακούς κύκλους και εξέθεσε σε μεγάλες αίθουσες της πόλης. Στα 1940 ίδρυσε την ομάδα Society of Modern Painters and Sculptors. Βραβεύτηκε επανειλημμένα και αξιώθηκε να δει έργα του στα μεγαλύτερα μουσεία σύγχρονης τέχνης στην Αμερική, όπως το περίφημο Metropolitan Museum of Art της Νέας Υόρκης.
Το συγκεκριμένο έργο έχει ζωγραφίσει μάλλον κατά τον Μεσοπόλεμο. Τότε η θεματολογία του γίνεται κάποιες φορές μυθολογική, τεχνοτροπικά ακολουθεί πριμιτιβιστικές τάσεις, με επιρροές από τον Ματίς και τους φωβ, και χρησιμοποιεί συχνά μια χρωματική γκάμα από βαθιά κόκκινα και μπλε χρώματα.
Στον πίνακα του Constant ο Θησέας είναι έτοιμος να σκοτώσει τον Μινώταυρο με το μαχαίρι του. Αλλά πού είναι ο θρίαμβος της νίκης; Η θλίψη των ματιών του είναι πιο βαθιά και από του Μινώταυρου μπροστά στον θάνατό του. Ο Θησέας (ο πολιτισμένος άνθρωπος) συνειδητοποιεί ίσως πως σκοτώνοντας τον Μινώταυρο (το πλάσμα που διατηρεί όλα τα πρωτόγονα, αδάμαστα, αλλά απολίτιστα ένστικτά του) εξοντώνει μαζί του εκείνο το κομμάτι του εαυτού του που τον ενώνει με τις δικές του φυσικές ορμές και τελικά με την ίδια τη φύση. Θα καταφέρει το τελικό χτύπημα; Το έργο αφήνει αναπάντητο αυτό το ερώτημα που μπαίνει για τον Θησέα, με τον οποίο ταυτίζεται ο ζωγράφος, αλλά και μέσω του Θησέα με τον Μινώταυρο. Πολλώ μάλλον καθώς ο Θησέας εμπλέκεται, μέσω της Αριάδνης, με τον διονυσιακό κύκλο και τελικά είναι ο Διόνυσος – Ταύρος που επικρατεί, διαμορφώνει τον τέλειο γάμο με την Αριάδνη, ενώ ο Θησέας, ο φονιάς του Μινώταυρου, την εγκαταλείπει, ανίκανος να συντηρήσει μαζί της μια βαθιά και ουσιαστική σχέση.
Υ.Γ.: Ακολουθεί τον Ιούλιο μία επίσης σπουδαία έκθεση Πικάσσο στην Κρήτη, στο Μουσείο Αρχαίας Ελευθέρνας, με 62 έργα από την προσωπική συλλογή της Παλόμα Πικάσσο, η οποία «θεώρησε ότι μια έκθεση με αυτό το περιεχόμενο συνάδει τέλεια όχι μόνο με την Κρήτη λόγω Μινώταυρου και άλλων μυθολογικών θεμάτων, αλλά κυρίως με την Ελεύθερνα, καθώς εκεί ο αρχαίος άνεμος ακόμα φυσά» γράφει ο καθηγητής Ν. Σταμπολίδης, ανασκαφέας της Ελευθέρνας και συνεπιμελητής της έκθεσης.
*Αρχιτέκτων – συγγραφέας
