Η ίδρυση των λεγόμενων μη κερδοσκοπικών πανεπιστημίων, αλλοδαπής προέλευσης, απλώς διαιωνίζει με υποσχεσιολογίες το πρόβλημα της κοινωνικής εξέλιξης των νέων, εγκλωβίζοντάς τους σε αδιέξοδα
Του Δημήτρη Αναγνωστή*
Στη συγκρότηση και στον σχηματισμό της προσωπικής – ατομικής ταυτότητας συντελεί ο ψυχικός μηχανισμός της ταύτισης, η οποία είναι πολλές φορές μια συνειδητή διαδικασία, συχνά όμως μπορεί να είναι και υποσυνείδητη. Στη διαδικασία αυτή ο εαυτός μετασχηματίζεται προσλαμβάνοντας ιδιότητες ενός άλλου προσώπου που θεωρεί σημαντικό, θαυμάζει και εκτιμά. Η ταύτιση συνοδεύεται από συναισθήματα όπως η συμπάθεια ή η συναίσθηση, αλλά και από μεταφορά σκέψεων και ιδεών, τρόπων συμπεριφοράς, θέσεων και κινήτρων.
Γονείς, δάσκαλοι, παιδαγωγοί, ιστορικά πρόσωπα, ακόμη και φανταστικοί ήρωες της λογοτεχνίας ή του κινηματογράφου γίνονται πρότυπα για τον έφηβο που ταυτίζεται μαζί τους στην πορεία του για τη διαμόρφωση της προσωπικής του ταυτότητας. Συχνά είναι δε σε θέση να ταυτιστεί όχι μόνο με άλλους ανθρώπους αλλά και με ολόκληρες ομάδες, οργανώσεις, κοσμοθεωρίες κ.λπ. Ή ακόμη να ταυτιστεί και με ανάξια πρόσωπα, όταν είναι ισχυρά και ασκούν «γοητεία».
Η εφηβεία χαρακτηρίζεται γενικά από σφρίγος, το οποίο ζητά να βρει διέξοδο και να εκφραστεί. Έτσι στην ποιότητα της ορμής πολλών εφήβων ενυπάρχει η ψυχολογική τάση υιοθέτησης, κατά την πνευματική τους εξέλιξη, δυναμικών κοσμοθεωριών που στοχεύουν να αλλάξουν τον κόσμο και μιας ροπής προς ταραγμένες κοινωνικά καταστάσεις, επαναστάσεις κ.λπ. Ή τους οδηγεί στο να επιλέγουν για τον εαυτό τους ρόλο μάρτυρα π.χ., ή ακόμα και εφευρέτη. Έναν νέο, ο οποίος μπορεί να βρεθεί ίσως και σε ακραίες, δυναμικά επικίνδυνες καταστάσεις, η ελαστικότητα και η ικανότητα εκτίμησης της πραγματικότητας, προσαρμογής και ανασύνταξης τον βοηθούν να αντιδρά και να πράττει κατά τρόπον ώστε να επιβιώσει και να αναδειχτεί.
Εν μέσω λοιπόν δοκιμασιών, για να αφομοιώσουν μια συνεχώς καινούργια πραγματικότητα, και των γνωστικών αλλαγών που μεσολαβούν για την ψυχο-κοινωνική και ψυχο-σεξουαλική τους ανάπτυξη, οι έφηβοι «χρειάζονται» καινούργιες προσαρμογές στις καινούργιες εμπειρίες. Έτσι βρίσκονται αντιμέτωποι με την αβεβαιότητα, την ανασφάλεια, το άγχος, τις κάθε είδους εκπλήξεις, παράλληλα με την περιέργεια και τα ενδιαφέροντα για το καινούργιο, και θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προετοιμασμένοι γι’ αυτά από την οικογένεια, το σχολείο, την κοινωνία. Ο βαθμός στον οποίο έχουν αναπτύξει την ικανότητα προσαρμογής έρχεται να διευκολύνει ή να δυσκολέψει την πορεία τους προς την ενηλικίωση. Προβληματικές οικογενειακές σχέσεις, ταραγμένοι συναισθηματικά δεσμοί γονιών – παιδιών ή η παρεμπόδιση συναισθηματικών εκδηλώσεων και ορμών του παιδιού το οδηγούν συχνά στην επιθετικότητα στο σχολείο ή στο κοινωνικό περιβάλλον του. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τις αρνητικές σχολικές επιδόσεις. Έτσι ο ψυχοπαθολογικός δεσμός εξάρτησης καθυστερεί ή δυσκολεύει την ανεξαρτητοποίηση, η οποία θα προετοιμάσει το παιδί για την ενηλικίωση.
Οι ίδιοι οι έφηβοι, συνεπικουρούμενοι από την οικογένεια και τον περίγυρό τους γενικότερα, θα πρέπει να καταβάλουν ενεργητικά πολλές προσπάθειες για να ενσωματωθούν σ’ αυτόν και να εξασφαλίσουν την αναγκαία πρόοδο στην εξέλιξη του σχηματισμού της προσωπικής τους ταυτότητας. Κοινωνική ενσωμάτωση δεν ταυτίζεται προς μια αποδοχή της ζωής που ερμηνεύει τις κοινωνικές διαδικασίες ως αμετάβλητα δεδομένα και έχει συνέπεια μια παθητική και μοιρολατρική υποταγή. Σημαίνει, κατά πώς γράφει ο Αμερικανός ψυχολόγος και ψυχαναλυτής Erik Erikson (1902 – 1994); «να είσαι σε θέση να συνδιαμορφώνεις τους παράγοντες που επηρεάζουν τη ζωή, και να τους αντιμετωπίζεις σαν μεταβλητούς και όχι συνομολογούμενους» και προειδοποιεί: «Η ενσωμάτωση μπορεί να πετύχει ή να αποτύχει. Στη δεύτερη περίπτωση οι έφηβοι θα εγκαταλείψουν τις κοινωνικά προετοιμασμένες κατευθύνσεις και εναλλακτικές λύσεις, οπότε θα εξελίξουν λίγα από τα αφομοιωμένα σχέδια της ζωής τους». Και η αντίδραση θα είναι η απόρριψη της κατεστημένης κοινωνίας και μια αντιπολιτευτική – αντικοινωνική συμπεριφορά και δράση.
Σαν καθήκοντα τα οποία μπαίνουν στο άτομο κατά την εξέλιξη της εφηβείας του ο Erikson συμπερασματικά αναφέρει:
– την ανάληψη του ανδρικού ή γυναικείου ρόλου και τη δόμηση καινούργιων και ωριμότερων σχέσεων και για τα δύο φύλα,
– την αποδοχή της σωματικής εμφάνισης του Εαυτού,
– τη συναισθηματική ανεξαρτησία από τους γονείς ή άλλους ενηλίκους,
– την προετοιμασία για επαγγελματική σταδιοδρομία, γάμο και οικογενειακή ζωή,
– την απόκτηση ηθικού κώδικα, ο οποίος συντελεί σαν μοτίβο για την επιδίωξη και επίτευξη κοινωνικά υπεύθυνης συμπεριφοράς και ιδεολογίας.
Έναντι όλων αυτών οι σημερινοί νέοι έχουν σχεδόν αποκλειστικό προσανατολισμό το «επιτυχημένο» αποτέλεσμα στις πανελλαδικές εξετάσεις, χωρίς άλλες εναλλακτικές λύσεις που να απαντούν στη συνέχεια διεξοδικά σε ό,τι τέλος πάντων θεωρούν επιτυχία ή σε όποια «αποτυχία». Η ίδρυση των λεγόμενων μη κερδοσκοπικών πανεπιστημίων, αλλοδαπής προέλευσης, απλώς διαιωνίζουν με υποσχεσιολογίες το πρόβλημα για τους νέους, εγκλωβίζοντάς τους σε παρόμοια αδιέξοδα. Δυνατότητες σύνδεσης με την αγορά εργασίας, αναζήτησης εργασίας σε άλλους τομείς πλην των υπηρεσιών θεωρούνται εκτός οπτικού πεδίου. Το αποτέλεσμα είναι η μοναξιά, η απογοήτευση, το άγχος.
Υπό την επίδραση, λοιπόν, της κληρονομικής προδιάθεσης (γονίδια), της οικογενειακής ανατροφής, του κοινωνικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, με προεξάρχοντα ρόλο της εκπαίδευσης, και στη συνέχεια μέσα από την παρέμβαση του Εαυτού, με τις επιλογές των προτύπων και των «δρόμων» που ακολουθεί το άτομο, σχηματίζεται η προσωπική ταυτότητα που το κάνει αναγνωρίσιμο και μη συγχεόμενο. Η εξέλιξη στη διαδικασία αυτή, μεταξύ των απαιτήσεων της κοινωνίας και της αυτοπραγμάτωσης, κρύβει εντάσεις.
Ο σχηματισμός της ταυτότητας απαιτεί την ισορροπία της προσωπικής και της κοινωνικής διάστασης. Απαιτεί από το άτομο να προσκομίσει τα δικά του μέτρα αξιών, τις ανάγκες και ενδιαφέροντα, και συγχρόνως να καταπιάνεται με τις απαιτήσεις και τις προσδοκίες του περιβάλλοντος. Είναι τελικά μια «συμφωνία» με τον Εαυτό. Ή, καταπώς λέει και ο E. Erikson, «να ξέρει κανείς ποιος είναι και πώς να ταιριάξει και να προσαρμοστεί σ’ αυτή την κοινωνία».
*Δρ Ψυχίατρος – Συγγραφέας
