Σε ένα ιδιαίτερα ατμοσφαιρικό setting, ένα εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο παρασκευής λιπασμάτων, ο καλλιτέχνης αποδεικνύει πως η ποιοτική τέχνη μπορεί να γεννηθεί και μέσα από τις στάχτες της – Η «στείρα ζωή» για την οποία θέλει να μας προειδοποιήσει αποτυπώνεται έντονα μέσα από τις ανθρωπόμορφες φιγούρες που μπορεί να έχουν τεχνητή κομψότητα και ιδανικές αναλογίες, αλλά είναι νεκρές
Της Σωτηρίας Ορφανίδου
Τον βαθύ προβληματισμό του για τον Μετάνθρωπο, την Τεχνητή Νοημοσύνη και τη νέα συνθήκη που ανοίγεται για την ανθρωπότητα καταθέτει ο Αλέξανδρος Βρεττάκος μέσα από μια συλλογή 20 και πλέον εντυπωσιακών εικόνων και την τέχνη της εννοιολογικής φωτογραφίας.
Σε ένα ιδιαίτερα ατμοσφαιρικό setting, ένα εγκαταλελειμμένο από 30ετίας εργοστάσιο παρασκευής λιπασμάτων, σκηνοθετεί τη μετανθρωπιστική συνθήκη όπως την αντιλαμβάνεται, χρησιμοποιώντας μέρη από κούκλες που βρήκε τυχαία έξω από έναν κάδο απορριμμάτων – αποδεικνύοντας πως η (ποιοτικά εννοούμενη) τέχνη μπορεί να γεννηθεί και μέσα από τις στάχτες.
Αυτές οι ανθρώπινες μορφές συγχωνεύονται με τις μηχανές του εργοστασίου, δίνοντας μια ιδιαίτερη αίσθηση για την έννοια του cyborg, δηλαδή του υβριδίου ανθρώπου-μηχανής που τόσο έντονα προαναγγέλλει ο μετανθρωπισμός. Το εργοστασιακό σκηνικό, εκτός από την ατμοσφαιρική, ρετρό διάσταση που προσδίδει στις εικόνες, προβάλλει ακόμη πιο έντονα το τεχνολογικό στοιχείο, ενώ πρόκειται για εργοστασιακές μηχανές που τελικά κατέληξαν σκουριασμένα ερείπια, εκφράζοντας φωτογραφικά μια υπόνοια υλικής φθοράς και ματαιότητας.
Οι Μετάνθρωποι του Αλέξανδρου Βρεττάκου έχουν αποσπασματικά μέλη και διαμοιρασμένα σώματα, όμως όχι με βίαιο τρόπο, αλλά με τρόπο συναινετικό, με σκοπό να μπουν σε μια κοινωνία μηχανημάτων για να ζήσουν εκεί, σε μια εικονική πραγματικότητα. Το μήνυμα και ο υπαινιγμός του φωτογράφου για μια ζωή βυθισμένη στην υψηλή τεχνολογία και στους ψηφιακούς κόσμους περνούν ανεμπόδιστα στον θεατή μέσα από το άλλοτε πολύβουο, ατμοσφαιρικό σκηνικό μηχανολογικού τύπου.
Μάλιστα, θα μπορούσε να υποθέσει κανείς πως κάπως έτσι θα ήταν ο Μετάνθρωπος του παρελθόντος, ίσως έτσι τον είχε οραματιστεί η μηχανοκρατούμενη εποχή της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης. Σήμερα, στην εποχή της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης και της ψηφιακής τεχνολογίας, το ζητούμενο του προηγμένου επιστημονικά και τεχνολογικά ανθρώπου παραμένει το ίδιο: μέγιστη βελτίωση των ικανοτήτων του και λύση στο πρόβλημα της φθοράς και του θανάτου.
«Το σώμα του ανθρώπου που ζει στον ψηφιακό κόσμο τού είναι άχρηστο. Και του είναι βάρος επειδή αρρωσταίνει και γερνάει. Ενώ στην ψηφιακή πραγματικότητα, βρήκε έναν τρόπο να είναι αθάνατος».
Ωστόσο, ο προβληματισμός του φωτογράφου είναι γενικότερος: «Θέλησα να διατυπώσω έναν δισταγμό, όχι μόνο για τον μετανθρωπισμό, αλλά απέναντι σε οτιδήποτε μας προσφέρεται δωρεάν και εύκολα. Και σήμερα οι εφαρμογές στα κινητά και η τεχνητή ευφυΐα μάς προσφέρονται χωρίς κόστος».
Διακρίνει θετικά οφέλη από τη βιοτεχνολογία και την τεχνητή ευφυΐα, ιδιαίτερα στον θεραπευτικό τομέα, ωστόσο θεωρεί πως υπάρχει μια κόκκινη γραμμή και πως η τεχνητή ευφυΐα δεν θα πρέπει να ορίζει όλη μας τη ζωή. «Η τεχνητή ευφυΐα υπόσχεται την τελειότητα, μια τέλεια ζωή. Όμως εάν η τεχνητή ευφυΐα εξαφανίσει το “λάθος” και τα κάνει όλα σωστά, μήπως αυτό είναι εναντίον της ζωής;»
Και εξηγεί: «Η ζωή βασίζεται στο λάθος, στον παραλογισμό και στην υπερβολή, αυτή προχωράει τον κόσμο. Ο κόσμος προχωράει μέσα από τα λάθη που κάνουμε και προσπαθούμε να τα διορθώσουμε και να τα κατακτήσουμε. Αν κάτι μας σερβίρεται σωστό από την αρχή, δεν μπορούμε να το κατακτήσουμε και να το κάνουμε βίωμα. Και η ζωή βασίζεται σε βιώματα. Αν είναι όλα “σωστά” από την αρχή, είναι σαν να μην έχουμε βιώματα, είναι σαν να μη ζούμε. Γιατί δεν θα υπάρχουν εκπλήξεις σε μια τέτοια ζωή».
Πράγματι, αυτή τη στείρα και νεκρωτική κατάσταση που ο πραγματικά ζωντανός άνθρωπος απεύχεται καταφέρνει ο Αλέξανδρος Βρεττάκος να τη μεταδώσει μέσα από τις φωτογραφίες του. Η «στείρα ζωή» για την οποία θέλει να μας προειδοποιήσει αποτυπώνεται έντονα μέσα από τις ανθρωπόμορφες φιγούρες που μπορεί να έχουν τεχνητή κομψότητα και ιδανικές αναλογίες, αλλά είναι νεκρές από ζωή.
Ο μετανθρωπισμός θέτει σε νέες βάσεις τη σχέση με το βιολογικό σώμα, θέλει να το τροποποιήσει, να το διορθώσει, να το αναβαθμίσει, ακόμη και να το αντικαταστήσει με ένα τεχνολογικό ή υπολογιστικό σύστημα. Δίνει έμφαση στον εγκέφαλο και στα ψηφιακά ερεθίσματα των αισθήσεων, παραμελώντας στην πραγματικότητα το βιολογικό σώμα. Το ανθρώπινο σώμα για τον μετανθρωπισμό είναι απολύτως αναλώσιμο.
Για το ζήτημα του σώματος ο Α. Βρεττάκος επισημαίνει: «Η τεχνητή ευφυΐα οδηγεί στην ατροφία του σώματος, αφού δίνει δυνατότητες να γίνονται όλα πατώντας ένα κουμπί. Όμως, ατροφία του σώματος ισοδυναμεί με θάνατο του ανθρώπου». Ταυτόχρονα, «επειδή το σώμα είναι θνητό, όσο είμαστε γαντζωμένοι στο σώμα μας, θα πρέπει να συμβιβαστούμε και με το γήρας και τη φθορά. Και εδώ εντοπίζεται η αντίθεση με τις επιδιώξεις του μετανθρωπισμού και του υπερανθρωπισμού, που επιδιώκουν να αποφύγουν τον θάνατο».
Η ρομποτοποίηση του ανθρώπου απασχολεί τον φωτογράφο, που σε κάποιες από τις φωτογραφίες του επιθυμεί να δώσει έντονα την αίσθηση της μαζικής παραγωγής και της τεχνητής αναπαραγωγής απρόσωπων ανθρώπων. «Μέσα από την τεχνολογία, τη γενετική μηχανική, την κλωνοποίηση κ.λπ. έχουμε αναπαραγωγή ομοιωμάτων. Το γυναικείο σώμα που χρησιμοποιώ στις φωτογραφίες συμβολίζει διαχρονικά την αναπαραγωγή και τη γονιμότητα».
Κοιτάζοντας τις φωτογραφίες, αναδεικνύεται πράγματι η αντίφαση του ζωντανού σώματος που μπορεί να γεννά, με τη στείρα, άψυχη κούκλα, που μπορεί μόνο να αντιγραφεί και να διαμορφωθεί κατά παραγγελία, χωρίς φαντασία και με γνώμονα μόνο τη χρηστικότητα και τη λειτουργικότητα της.
Η φωτογραφική περιγραφή του ανθρώπου ως αντικειμένου σε μια γραμμή μαζικής παραγωγής θυμίζει έντονα τη φράση-ανακοίνωση του Γιουβάλ Νόα Χαράρι για την τέταρτη βιομηχανική επανάσταση το 2015: «Αυτή τη φορά το προϊόν δεν θα είναι υφάσματα, μηχανές ή οχήματα, ούτε και όπλα. Το προϊόν αυτή τη φορά θα είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι».
Καθώς ο άνθρωπος γίνεται το σύγχρονο πειραματόζωο που προκαλεί ο ίδιος τα όρια της ύπαρξής του, επιδίδεται σε ένα κυνήγι αφθαρσίας, αθανασίας και τελειότητας, βασιζόμενος στα δικά του τεχνολογικά επιτεύγματα. Συχνά το επιδιώκει με τόση ένταση, που δεν υπολογίζει το κόστος.
Σχετικά με τη μετανθρωπιστική υπόσχεση για τελειότητα, ο Α. Βρεττάκος αναφέρει: «Στη φύση δεν υπάρχει τελειότητα, ούτε απόλυτη προβλεψιμότητα. Αντίθετα, η ζωή είναι γεμάτη με ανατροπές και εκπλήξεις, διαφορετικά δεν είναι ζωή».
***
Ο Αλέξανδρος Βρεττάκος γεννήθηκε το 1964 στην Κοζάνη, όπου και ζει μέχρι σήμερα. Εργάζεται ως καθηγητής Φυσικής Αγωγής στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Σπούδασε φωτογραφία το διάστημα 1986-89 στο Novi-Sad της Σερβίας. Δίδαξε φωτογραφία στη ΝΕΛΕ και στο ΙΕΚ Κοζάνης (τη δεκαετία του ’90) και την τελευταία τριετία στο ΙΕΚ Καστοριάς. Επίσης, το ίδιο διάστημα οργάνωσε τμήματα φωτογραφίας και δίδαξε σε διάφορα προγράμματα της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Το 2003 δημιούργησε, σε συνεργασία με τον Δήμο Κοζάνης, το Φωτογραφικό Εργαστήρι «Φωτοδίοδος», όπου τα τελευταία 20 χρόνια διδάσκει αναλογική και ψηφιακή φωτογραφία. Έχει στο δυναμικό του 21 ατομικές εκθέσεις με διαφορετική θεματολογία. Ολόκληρη η συλλογή φωτογραφιών «Μετα-άνθρωπος» είναι αναρτημένη στον ιστότοπο www.vrettakos.gr.
