Η αδούλωτη ελληνική ψυχή, οι έννοιες της ελευθερίας και της λεβεντιάς, και οι παλαιότερες και εμβληματικές παραστάσεις του Θεάτρου Σκιών
Του Αναστάσιου Κούζη-Κούζαρου*
Καμιά άλλη έκφανση της αδούλωτης ελληνικής ψυχής δεν ταυτίστηκε σε τέτοιο βαθμό με τις έννοιες της ελευθερίας και της λεβεντιάς όσο η Κλεφτουριά, που την αποθανάτισε το δημοτικό μας τραγούδι:
«Μάνα μου, εγώ δεν κάθομαι να γίνω νοικοκύρης,
να κάμω αμπελοχώραφα, κοπέλια να δουλεύουν
Και νά ‘μαι σκλάβος των Τουρκών, κοπέλι στους γερόντους.
Φέρε μου τ’ αλαφρό σπαθί και το βαριό ντουφέκι,
να πεταχτώ σαν το πουλί ψηλά στα κορφοβούνια.
Εγώ ραγιάς δε γίνομαι, Τούρκους δεν προσκυνάω».
Η ιστορική έρευνα αναζήτησε τις απαρχές αυτής της «μαγιάς της λευτεριάς», όπως την αποκάλεσε ο Μακρυγιάννης, και κατά τον ακαδημαϊκό Διονύσιο Ζακυθηνό το απώτατο πρότυπό της πρέπει να αναζητηθεί στη Μικρά Ασία κατά τους μέσους βυζαντινούς χρόνους. Στις ακραίες περιοχές του Ταύρου και της Καππαδοκίας, όπου το κράτος αδυνατούσε να εγγυηθεί την ασφάλεια, εμφανίστηκαν οι ακρίτες και οι απελάτες: «Οι απελάτες (εκ του απελαύνειν, οι “απελαύνοντες τα θρέμματα”, οι ζωοκλέφτες) ήσαν ληστές, ζώντας στην παρανομία και κατοικώντας στα όρη. Ο βίος τους ήταν τραχύς και πλήρης κινδύνων… Το ακριτικό έπος ύμνησε τις πράξεις των ηρώων αυτών. Διάσημοι υπήρξαν οι “πρώτοι” των απελατών, ο Φιλόπαππος, ο Κίνναμος, ο Ιωαννίκιος, ο ίδιος δε ο Διγενής Ακρίτας, προτού ενταχθεί στην υπηρεσία του κράτους, είχε προσέλθει στους απελάτες».1
Όμως, ο σπουδαίος βυζαντινολόγος Κωνσταντίνος Σάθας θεωρεί «γέννημα Δράκων» την Κλεφτουριά! Σε δημοσίευμά του στην εφημερίδα «ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΚΑΙ ΝΑΥΤΙΚΗ», αντλώντας από το έργο του «Έλληνες στρατιώται εν τη Δύσει και αναγέννησις Ελληνικής τακτικής», ανάγει ετυμολογικώς τον στρατιωτικό όρο «Δραγόνος» το πιθανότερον στα λατινικά draco, draconarius και τονίζει: «…Την εκ του δράκοντος παραγωγήν του δραγόνου εισχύουσι και τα δημοτικά ημών άσματα, μνημονεύοντα είδος Στρατιωτών, ούτω καλουμένων, ως δηλούται εκ του εξής αρχαίου άσματος των εν Πόντω Ελλήνων:
Απ’ τον Βασιλειάν χαρτίν ερθίν-Δράκοι, δρακοντόπουλα.
Ζωστήτε τα λωρίτσια σας, κρεμάστε τα σπαθία,
Δράκοι και παλληκάρια μου και πάρτε τα ραχία.
Δράκοι μ’,ν’ ακούγω μιάν λαλιάν, Ελληνικήν λαλίαν».(Σάββα Ιωαννίδου «Ιστορία του Πόντου»)
Άρα, Δράκοι στα τραγούδια είναι οι Έλληνες πολεμιστές, καταλήγει.
Προς επίρρωση: «Στους ποντιακούς θρήνους για την άλωση της Πόλης και της Τραπεζούντας διαβάζουμε ήδη:
“Σκοτώθηκαν δράκοι Έλλενοι (Έλληνες) και μύριοι μυριάδες
Αιλί εμάς και βάι εμάς πάρθεν η αφεντία (το κράτος)!
Ντ’ εποίκαμέ (εκάμαμε) σε, νε Θεέ ‘ς τα αίματα βαμμένοι;
Τα γαίματα μ’ ετύφλωσαν των δράκων των Ελλένων…»2
Το δε 1910, σε δημοσίευμά του στο περιοδικό «Η ΜΕΛΕΤΗ» με τον τίτλο «Αθηναίοι Γαγγαραίοι και Σελλοί Δωδωναίοι», ο Σάθας συμπληρώνει: «…Αλλ’ ενώ στις εκκλησιαστικές παραδόσεις ο Έλλην, Παγανός, Παλαιός και Τσηφώτης διατήρησαν τη σημασία του Ειδωλολάτρη, μη Χριστιανού, στα δημοτικά άσματα διατηρούν ακόμη την του Ανδρείου, όπως στο Κυπριακό άσμα «Καρδιοπάπους απ’ τους παληιούς ανθρώπους» και ιδίως στη μετάφραση του Τσηφώτη, Δράκος. Ως γνωστόν, ο Ελληνικός λαός αποκαλεί ακόμη Δράκον και Δράκαιναν ή Δρακούλαν κάθε αβάπτιστο βρέφος. Το όνομα διατηρείται στους Ηπειρώτες ως επώνυμον, ο Δράκος, ο Δρακούλης […]
Αλλ’ ενώ στην αρχή οι επίκαιρες των κλεισουρών φρουρές εμπιστεύονταν στους Παγανούς τούτους, ύστερα αφαιρέθηκε απ’ αυτούς και από τους γενικότερα λεγόμενους Μανιχαίους, ως αβάπτιστους, κάθε στρατιωτικό αξίωμα, αυτός δε ο νόμος, που ίσχυσε επί πολύ, θυμίζει τον μέχρι σήμερα ισχύοντα στους Τούρκους, ο οποίος αυστηρά απαγορεύει τη στράτευση από τους μη Μουσουλμάνους. Αυτός ο διωγμός που εγκαινιάσθηκε από τους Ρωμαίους και διατηρήθηκε από τους Βυζαντινούς και Τούρκους ανέπτυξε την Κλεφτουριά, στην οποία οφείλεται αυτή η σωτηρία του Ελληνισμού και αυτής της ελληνικής γλώσσας, τούτο βεβαιώνει ο ΜάρουλοςΣΗΜ 1 στο τέλος του “ύμνου του στον Ήλιο”, επικυρώνει δε και το δημοτικόν άσμα:
Κι αν τα ντερβένια τούρκεψαν,
Τα πήραν οι Αρβανίταις,
Πάμε να λιμεριάσωμεν όπου φωλιάζουν λύκοι».
Ένας τέτοιος Δράκος επιβίωσε στη μνήμη του Θεάτρου Σκιών, αποτελώντας τον ήρωα μιας από τις παλαιότερες και εμβληματικές παραστάσεις, ο «Γερο-Δράκος ο Σουλιώτης»!
Η σύλληψη και ο με φρικτά βασανιστήρια θάνατος του Γερο-Δράκου του Σουλιώτη αποδίδεται άμεσα στον τρομερό Ντερβέναγα Μουσταφά Βελή-Γκέκα. Η έμπνευση του ποιητή Αριστοτέλη Βαλαωρίτη στο άσμα τρίτον του έργου του «Η κυρά Φροσύνη» φαίνεται πως πηγάζει από ιστορικές μαρτυρίες που συνέλεξε. Έτσι, χρονικά τοποθετεί τη, μετά από προδοσία, σύλληψη, τη φυλάκιση και τον θάνατο του Γερο-Δράκου στο ίδιο διάστημα του εγκλεισμού της κυρά Φροσύνης στη φυλακή, λίγο πριν την πνίξουν στη λίμνη, δηλαδή το 1801. Τόσο η αναφορά των ποιητικών στίχων στον καλόγερο Σαμουήλ, αλλά και στους δυο Κατσαντωναίους δείχνει πως ο Γέροντας βασανίστηκε και πέρασε στην αθανασία πριν από την πτώση του Σουλίου το 1803, αλλά και πριν από την εκστρατεία του Βελή-Γκέκα κατά των Κατσαντωναίων την άνοιξη του 1807. Όσο για την πολεμική του δράση, αυτή διήρκεσε, κατά τον ποιητή, σαράντα χρόνια! Δηλαδή, από το 1760 ο Γερο-Δράκος πολεμούσε εναντίον των Τούρκων, δέκα χρόνια ίσως πριν από τα Ορλωφικά, το 1770. Η προσωπική σύγκρουση του με τον Βελή-Γκέκα και ο εξευτελισμός του Ντερβέναγα, τόσο από τη δειλία του να αντιμετωπίσει τον Δράκο σε μονομαχία όσο και από την παρ’ ολίγον αιχμαλωσία του στη μάχη στα Πέντε Πηγάδια, πυροδότησε την εγκληματική διάθεση του Βελή-Γκέκα να πάρει σκληρή εκδίκηση, έχοντας πλέον υποχείριό του το Γερο-Δράκο! Οι στίχοι του ποιητή αποδίδουν συνταρακτικά την αντρίκια στάση του Πρωτοκλέφτη έναντι του Αλή Πασά και των δημίων του, επισφραγίζοντας τι σήμαινε να είσαι Δράκος στα βουνά:
…Ο Δράκος τον εκοίταζε να βγαίνει τραγουδώντας:
“Σαράντα χρόνια ενήστεψα μες στης Τουρκιάς το αίμα,
και σήμερα το Πάσχα μου το Σούλι θα γιορτάσει.
Φάγε ,Βελή, τη σάρκα μου, φάγε τα γηρατειά μου,
Να βάλεις αίμα στην καρδιά, ψυχή μες στο κουφάρι,
Πριν έβγεις στο Ξερόμερο και βρεις τον Κατσαντώνη.
Ακούεται ένας θόρυβος, γέλια, φωνές, αντάρα και βλασφημίες τρομερές…
Ετέντωσε τ’ αυτιά του (ο Αλής)…
Ανάμεσα στη χλοβοή εγνώρισε τον ήχο
που τα πελέκια, τα σφυριά εκάνανε χτυπώντας
τα σιδερένια κόκκαλα του φοβερού του Κλέφτη,
κι εχαμογέλασε πικρά. Στην άγρια χαρά του
έν’ άνθος, που τον έβλεπε, μαραίνεται απ’ το φόβο
και τη στερνή του μυρωδιά χύνει, σκορπάει στ’ αγέρι
σα να θυμίαζε κρυφά το Δράκο, που εξεψύχα».
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: 1 Μιχαήλ Μάρουλος ο Ταρχανιώτης (1453-11 Απριλίου 1500), λόγιος του 15ου αιώνα και μισθοφόρος στους Έλληνες του οπλαρχηγού Νικολάου Ράλλη. Εξαιτίας των ύμνων του στους ελληνικούς θεούς θεωρήθηκε Εθνικός.
ΠΗΓΕΣ:
1 Βασ. Βλ. Σφυρόερα «Οι Έλληνες επί Τουρκοκρατίας», Αθήναι, 1975, σελ. 147-154
2 Γιώργου Καραμπελιά «Το Δημοτικό Τραγούδι», Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2017, σελ. 59
3 Δημήτρη Φωτιάδη «Η Επανάσταση του ’21», Μέλισσα, Αθήναι, σελ. 124-128
*Φιλόλογος – καλλιτέχνης Θεάτρου Σκιών
