Η ορκωμοσία στην Αγία Λαύρα

Του Απόστολου Διαμαντή

Το γεγονός της ορκωμοσίας των οπλαρχηγών και προεστών στην Αγία Λαύρα, αναφέρει πρώτα ο Γάλλος ιστορικός Πουκβίλ το 1824 και εν συνεχεία ο Κανέλλος Δεληγιάννης στα απομνημονεύματά του, ο οποίος τοποθετεί τη δοξολογία και ορκωμοσία των επαναστατών στις 23 Μαρτίου, ενώ ο οπλαρχηγός Βασίλης Πετμεζάς στα δικά του Απομνημονεύματα αναφέρει την ορκωμοσία στην Αγία Λαύρα από τον Π.Π.Γερμανό στις 25 Μαρτίου.”Φθάσαντες εις την Αγίαν Λαύραν οι ως ανωτέρω προύχοντες και ημείς οι τεσσαράκοντα οπλίται την 20 Μαρτίου, εμείναμεν εκεί, ότε την 25ην Μαρτίου του Ευαγγελισμού το πρωΐ ψάλλοντες εις τον Θεόν δοξολογίαν και ορκισθέντες επί του ιερού Ευαγγελίου ή να ελευθερωθώμεν από τους Τούρκους ή να αποθάνωμεν, και υψώσαντες την σημαίαν της Επαναστάσεως ηρχίσαμεν να πυροβολώμεν και να τραγουδούμε τ’ άσματα του Ρήγα Φεραίου” [1].

Η αμφιβολία για την ημερομηνία, αλλά και τον τόπο προκύπτει από τις ίδιες τις πηγές, αλλά κυρίως από τις ερμηνείες των ιστοριογράφων, παλαιών και νέων. Γνωρίζουμε πάντως πως η μονή της Αγίας Λαύρας ήταν ήδη τόπος συγκεντρώσεως των πρωταγωνιστών του ‘21 και κυρίως των προεστών και επισκόπων της περιοχής Καλαβρύτων. Στη μονή αυτή εξάλλου φαίνεται πως από τις αρχές Μαρτίου τουλάχιστον γινόταν συγκέντρωση πολεμικών εφοδίων, τα οποία αποστέλλονταν στο πρώτο στρατόπεδο που είχε συγκροτηθεί στην περιοχή Ομπλού, καθώς με έγγραφό του ο επίσκοπος Προκόπιος ζητά στις 23 Μαρτίου να του σταλούν την επομένη πολεμοφόδια.

Το πρόβλημα της επιβεβαίωσης της ορκωμοσίας των αγωνιστών στην Αγία Λαύρα, από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό στις 25 Μαρτίου προκύπτει κυρίως από δύο πηγές. Πρώτον, δεν το αναφέρει ο ίδιος ο επίσκοπος στα δικά του απομνημονεύματα και δεύτερον, γνωρίζουμε πως ο Γερμανός, μετά τη σύσκεψη με τους προεστούς στην Αγία Λαύρα στις 10 Μαρτίου, έφυγε για τα Νεζερά, για να προετοιμάσει από εκεί τις επαναστατικές κινήσεις του.  Ας δούμε όμως πιο προσεκτικά αυτά τα δύο στοιχεία, που δημιουργούν αμφιβολία για το εάν πράγματι ο Π.Π. Γερμανός όρκισε τους αγωνιστές στο λάβαρο της επανάστασης την 25η Μαρτίου 1821, στη μονή της Αγίας Λαύρας.

Το ότι ο ίδιος ο επίσκοπος δεν αναφέρει κάτι σχετικό στα απομνημονεύματά του δεν είναι επαρκές στοιχείο για να στηρίξει την απόρριψη του γεγονότος. Πρώτον, διότι μια δοξολογία και ευχή είναι πρακτική συνήθης για έναν δεσπότη και πιθανόν ο Γερμανός να μην το θεώρησε καθοριστικό στοιχείο στην αφήγησή του. Επίσης ο Γερμανός δεν αναφέρει πουθενά καμία δοξολογία ή όρκο αγωνιστών, ενώ είναι βεβαιωμένο πως αυτό συνέβη πολλές φορές, για παράδειγμα κατά τη συγκέντρωση στην Πλατεία Γεωργίου στην Πάτρα, όπου υψώθηκε μάλιστα και ξύλινος σταυρός, επίσης κατά την εορτή του Αγίου Αλεξίου στις 17 Μαρτίου στην Αγία Λαύρα κλπ. Ο Γερμανός όμως δεν αναφέρεται σε αυτές τις δοξολογίες, διότι υπάρχει πάντα η πιθανότητα να κατηγορηθεί ένας επίσκοπος ως δοξομανής ή ματαιόδοξος. Επομένως το ότι δεν αναφέρει ο Γερμανός δοξολογία στην Αγία Λαύρα δεν είναι επαρκές στοιχείο για να αμφισβητηθεί το γεγονός.

Δεύτερον, η δοξολογία και η ορκωμοσία των αγωνιστών και ο λόγος που εκφώνησε έχει περιγραφεί σε πλήθος αναφορών του διεθνούς τύπου εκείνων των ημερών, αλλά και στα απομνημονεύματα αγωνιστών του 1821.

Είναι γεγονός ωστόσο πως ο ίδιος ο  Γερμανός γράφει ότι οι Πατρινοί του «έγραψαν εις τα Νεζερά» να σπεύσει δηλαδή για βοήθεια, αλλά δεν αναφέρει ποια μέρα έγινε αυτό (μάλλον στις 22). «Βλέποντες δε οι Πατραίοι Έλληνες, ότι πλέον δεν επιδέχεται θεραπείαν το πράγμα, τας μεν φαμιλιάς των εύγαλον έξω της πόλεως, έγραψαν δε εις τα Νεζερά προς τον Π.Π., ό,τε Νικόλαος Λόντος, ο Ιωάννης Παπαδ. και άλλοι τινές, να προφθάση εις βοήθειαν, ότι κινδυνεύει όλη η πόλις. Όθεν αμέσως ο Π.Π. και ο Ανδρέας Ζαήμης έγραψαν προς τους Καπιταναίους Κουμανιώτας να τρέξουν, με όσους ανθρώπους έχουν. Την δε επιούσαν ημέραν εκίνησαν κι αυτοί, έχοντες περίπου πεντακοσίους στρατιώτας, και εμβήκαν εις τας Πάτρας»[2].

Αλλά η Πάτρα από τη Μονή Αγίας Λαύρας δεν απέχει πάνω από 80 χιλιόμετρα, δηλαδή μια απόσταση 7-8 ωρών με το άλογο -δηλαδή αυθημερόν- και επομένως δεν είναι αντιφατικό να σπεύσει στις 22 ο Γερμανός να υψώνει το σταυρό στην Πάτρα και στις 24 να βρίσκεται στην Αγία Λαύρα για τη λειτουργία της 25^ης Μαρτίου, σε μια περίοδο μάλιστα επαναστατικού οργασμού και συνεχών μετακινήσεων. Είναι μεν ένα πρόγραμμα δύσκολο να εκτελεστεί, αλλά όχι αδύνατον.

Το ζήτημα αυτό, της τέλεσης δηλαδή δοξολογίας στην Αγία Λαύρα και της ύψωσης του λαβάρου της επανάστασης από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό την 25η Μαρτίου 1821, είναι προτιμότερο να προσεγγίζεται δια της κοινής λογικής και όχι μόνον ακολουθώντας αυτήν ή την άλλη πηγή. Το πλέον πιθανό είναι να έχει τελέσει δοξολογία ο επίσκοπος Κερνίτσης Προκόπιος την 25η Μαρτίου στη μονή Αγίας Λαύρας, τη μέρα δηλαδή που εορτάζεται ο Ευαγγελισμός, που είναι μια από τις κορυφαίες γιορτές της εκκλησίας και που συνήθως ο μητροπολίτης της έδρας της πιο σημαντικής μονής της περιοχής τελεί τη θεία λειτουργία.

Ταυτόχρονα, δεδομένων των συνθηκών και των συνεχών επαφών μεταξύ Προκόπιου και Γερμανού, το παράξενο θα ήταν να λείπει και ο Γερμανός από την Αγία Λαύρα, τόσο κατά την εορτή του πολιούχου Αγίου Αλεξίου, όσο και από τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, σε μια ημερομηνία εξάλλου που είχε τεθεί ως έναρξη του αγώνα από τη Φιλική Εταιρία και σε μια στιγμή που όλη η Πελοπόννησος έχει ήδη πάρει τα όπλα.

Είναι δηλαδή πιθανόν, λόγω εκτάκτων επαναστατικών συνθηκών, να μην τέλεσε ο Γερμανός στην Πάτρα τη δοξολογία του Ευαγγελισμού και να προσήλθε στην Αγία Λαύρα, μαζί με τον Προκόπιο ή να τέλεσε νυχτερινή δοξολογία και ορκωμοσία των αγωνιστών στην Αγία Λαύρα και να ήταν κανονικά στις 25 στην Πάτρα για τη γιορτή του Ευαγγελισμού. Αλλά βεβαίως αυτό δεν επιβεβαιώνεται από άλλες πηγές, πλην εκείνων των πρωταγωνιστών  που ήταν παρόντες, όπως ο Δεσποτόπουλος και ο Πετμεζάς ή όσων την επιβεβαιώνουν, όπως ο Κανέλλος Δεληγιάννης, ο Πουκβίλ και οι ανταποκριτές των ξένων εφημερίδων, που λαμβάνουν ειδήσεις σε πραγματικό χρόνο, όπου τα γεγονότα τρέχουν και είναι ζωντανά.

Αλλά ούτε και ιστοριογραφικό ζήτημα τίθεται, διότι είτε τελέστηκε η λειτουργία στις 25 Μαρτίου, είτε τελέστηκε στις 17, είτε στις 10 που σίγουρα έγινε σύναξη στην Αγία Λαύρα, είτε στις 22 στην Πλατεία Γεωργίου της Πάτρας που και εκεί υψώθηκε ο σταυρός από τον Γερμανό και ευλογήθηκε η εξέγερση, ένα είναι γεγονός: δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ο ηγετικός ρόλος των επισκόπων του Μωριά κατά την έναρξη της επανάστασης, ενώ ο επίσκοπος Παλαιών Πατρών, ως επικεφαλής της Φιλικής Εταιρίας στην Πελοπόννησο, ήταν και επικεφαλής του επαναστατικού αγώνα, όπως και όλοι σχεδόν οι επίσκοποι του Μωριά, οι οποίοι ήταν μέλη της Φιλικής Εταιρίας και οι περισσότεροι από αυτούς έχασαν και τη ζωή τους κατά τους πρώτους μήνες της επανάστασης. Εξάλλου είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς επαναστατική έκρηξη στην κυρίως Ελλάδα με απόντες τους επισκόπους, οι οποίοι είναι οι επικεφαλείς των ελληνικών κοινοτήτων και χωρίς τη δική τους συγκατάθεση και προτροπή δεν ήταν δυνατόν να ξεκινήσει επαναστατικός αγώνας εναντίον των Τούρκων.

Το άλλο ζήτημα που έχει τεθεί στη συζήτηση μεταξύ των ιστορικών σχετικά με το ‘21, είναι εάν η 25η Μαρτίου ορθώς εορτάζεται ως επέτειος ή μήπως η επανάσταση άρχισε νωρίτερα και απλώς το ελληνικό κράτος συνέδεσε την επανάσταση με την εορτή του Ευαγγελισμού, ώστε να συνδέσει την πίστη με τον Αγώνα. Πρόκειται για μια συζήτηση άνευ αντικειμένου. Η Επανάσταση δεν είναι παράσταση ή αθλητικός αγώνας να αρχίζει καθορισμένη μέρα και ώρα. Είναι μια δυναμική ιστορική διαδικασία, με επεισόδια που εξελίσσονται μέσα στον χρόνο. Η ίδια η Φιλική Εταιρία όμως καθόρισε την ημερομηνία αυτή και συνέδεσε τον Αγώνα με τον Ευαγγελισμό, διότι επρόκειτο για εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα ενός ορθόδοξου χριστιανικού λαού. Επομένως δεν ήταν το νέο ελληνικό κράτος που τα συνέδεσε αυτά τα δύο, αλλά οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές.

Ωστόσο, παρόλα αυτά, την 25 Μαρτίου 1821 συνέβησαν καθοριστικά επαναστατικά γεγονότα, πολιορκίες κάστρων, απελευθερώσεις πόλεων και σε όλη την Πελοπόννησο εκλαμβάνονταν ως ημέρα της επανάστασης, ήδη από εκείνη την πρώτη στιγμή. Γράφει ο Κολοκοτρώνης: «Την αυγήν εξημέρωσε εις ταις 25 του Ευαγγελισμού. Κινώντας από την Σκάλα, έρρηξα καμμιά χιλιάδα τουφέκια, τρείς μπαταριαίς δια να τ’ ακούσει ο κόσμος να σηκωθή κατά την παραγγελίαν.  Ακούοντες οι Γαραντζαίοι τα τουφέκια, εσκότωσαν τους κεχαϊάδες… και έγεινε αρχή του σκοτωμού… Την ίδια ημέρα του Ευαγγελισμού συνάζονται οι Φαναρίτες [τουρκαλβανοί] λέγουν εις τους Τούρκους να τραβηχθούν εις την Τριπολιτσά… μαζώνονται Φαναρίτες και Μουντριζάνοι κι άλλα μουρτατοχώρια… αριθμός των 1700 τουφέκια… Την ίδιαν ημέραν οι Αρκαδιανοί (της θαλάσσης) συνάζονται ολίγοι, και ο Πρωτοσύγγελος και άλλοι παρακινούν τους Τούρκους να τραβηχθούν εις τα κάστρα… τους ξέβγαλαν ίσια με το Νιόκαστρο και εκεί τους πολιόρκησαν, αφού εσυνάχθησαν και από άλλαις επαρχίες. Επολιόρκησαν Ναβαρίνο, Μοθώνη και Κορώνη».

Και γράφουν την ίδια μέρα οι αγωνιστές απ΄ το Νεόκαστρο της Πύλου: Φανερώνομεν οι κάτωθι υπογεγραμμένοι αρχιστράτηγοι, οι καπεταναίοι ξηράς και θαλάσσης, ότι από τας 25 Μαρτίου του παρόντος χρόνου, κατά την υψηλήν προσταγήν, ήλθομεν με τα στρατεύματά μας της ξηράς, καθώς και δια θαλάσσης με τα καράβιά μας, και επολιορκήσαμεν το κάστρον λεγόμενον Νεόκαστρο»[3].

Και έτσι ξεκίνησε η επανάσταση.

^[1] Αθανάσιου Θ. Φωτόπουλου, “Αυτοβιογραφία Βασιλείου Πετιμεζά”, Πρακτικά Συνεδρίου, Καλαμάτα 1985, Πελοποννησιακά, Παράρτημα 13, (1987-1988), σσ. 138-156.

^[2] Π.Π. Γερμανού, Απομνημονεύματα, Σχολή Δημητσάνας, Αθήνα 1975 σσ. LXXIII-CXLVI).

^[3] Αναφορά στρατιωτικών και προεστών για την παράδοση του Νεοκάστρου Πύλου. Αρχεία της Ελληνικής παλιγγενεσίας, Βουλή των Ελλήνων, τ.1, 1857 (επανέκδοση 1971), σσ. 445, 446.