Της Μάγδας Αναγνωστή*
Θεατρικά κείμενα για παιδιά άρχισαν να δημοσιεύονται σε παιδικά περιοδικά ήδη το 2ο μισό του 19ου αιώνα. Ο Δημήτριος Καμπούρογλου, μάλιστα, πρώτος εξέδωσε σε αυτοτελές βιβλίο το «Μύθοι και διάλογοι προς χρήσιν των ανήβων» το 1881. Πέρασε, όμως, μισός αιώνας για να υπάρξει όντως θέατρο για παιδιά στην Ελλάδα, χάρις σε δύο εμπνευσμένες γυναίκες που ίδρυσαν επαγγελματικούς θιάσους και ανέβαζαν παραστάσεις με έργα γραμμένα ειδικά για παιδιά. Αναφερόμαστε στην Εφροσύνη Λόντου-Δημητρακοπούλου (1888-1976) που ίδρυσε το 1931 την Παιδική και Εφηβική Σκηνή, και την Αντιγόνη Μεταξά (1905-1972), πασίγνωστη και ως θεία Λένα, με το Θέατρο του Παιδιού, το 1933. Πολύ πρώιμα ασχολήθηκε και ο Βασίλης Ρώτας (1889-1977) τόσο με τη συγγραφή όσο και με το ανέβασμα των έργων του, αλλά και ο Στέλιος Σπεράντζας, όπως θα δούμε παρακάτω.
Εντατικά στο θέατρο για παιδιά επιδόθηκαν αργότερα αρκετοί συγγραφείς. Ανάμεσά τους πολλοί έγραψαν μονόπρακτα κυρίως έργα, εμπνευσμένα από μεγάλες στιγμές της Επανάστασης του 1821, με κυρίαρχο στόχο να τροφοδοτήσουν τις σχολικές γιορτές. Εντοπίζουμε, μάλιστα, ιδιαίτερη προτίμηση στο Κρυφό Σχολειό, π.χ., το ομώνυμο έργο της Ιωάννας Μπουκουβάλα, ή στους αγώνες των Σουλιωτών όπως το «Ζήτω τα Σουλιωτόπουλα» της Εφροσύνης Λόντου. Τα παιδιά, βλέπετε, συγκινούνται ιδιαίτερα όταν υπάρχουν αναφορές σε ομηλίκους τους!
1. Το θέατρο στο σχολείο: Το θέατρο στο σχολείο, παιγμένο από τους μαθητές, καθοδηγημένους από παιδαγωγούς με αφοσίωση και γνώσεις, υπήρξε για την εκπαίδευση θεσμός και μέσον δημιουργικής άσκησης παιδαγωγικής επιρροής, ανθούσε δε σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα,. Κάθε μεγάλη γιορτή, κάθε σημαντική στιγμή στη ζωή του σχολείου συνοδευόταν από παραστάσεις με θέατρο, απαγγελίες, τραγούδι και χορούς, απαραιτήτως. Εθνικές γιορτές, Χριστούγεννα, γυμναστικές επιδείξεις, το τέλος της σχολικής χρονιάς, ήταν οι συνήθεις αφορμές για εορταστικές εκδηλώσεις. Ο Ρώτας, μάλιστα, εξέδωσε, ήδη προπολεμικά, δύο βιβλία κλασικά στο είδος τους, πολύτιμα βοηθήματα για τους δασκάλους, τα «Οδηγός σχολικών παραστάσεων» και «Εισαγωγή στο θέατρο του σχολείου».
Η παιδαγωγική αξία του θεάτρου και η σημασία της θεατρικής αγωγής δεν αμφισβητούνται από κανέναν. Για τα παιδιά, όμως, όσο σημαντική είναι η παρακολούθηση παραστάσεων άλλο τόσο, κι ακόμα περισσότερο, είναι η προσωπική συμμετοχή τους ως δρώντα πρόσωπα επί σκηνής. Πολλά έχουν να ωφεληθούν από τη δημιουργική διαδικασία του στησίματος της παράστασης. Όπως γράφει η Ιωάννα Μπουκουβάλα-Αναγνώστου: «Από τη στιγμή που θ’ αρχίσει η διανομή των ρόλων, ως την ώρα που θ’ ακούσει τα χειροκροτήματα, ο μικρός ηθοποιός ζει ένα χαρούμενο όνειρο». Κι αυτό το όνειρο δικαιούται να το ζήσει.
Ήδη από τον μεσοπόλεμο εμφανίζονται πολλοί δάσκαλοι-συγγραφείς, πράγμα που μας οδηγεί να συμπεράνουμε ότι για εκείνους η παιδαγωγική αξία του θεάτρου στη διαμόρφωση της προσωπικότητας των παιδιών ήταν απόλυτα διαπιστωμένη. Έγραψαν και εξέδωσαν ένα πλήθος από ηθογραφικές ή ιστορικές σκηνές ή και χαριτωμένες ιστοριούλες της καθημερινής ζωής, κατάλληλες για τις σχολικές γιορτές. Παράδειγμα ο Κώστας Μάκιστος – Παπαχαραλάμπους (1895-1984) και τα πάμπολλα μικρά μονόπρακτα που έγραψε, στα χρόνια που υπηρετούσε ως διδάσκαλος στην Αγία Παρασκευή Λέσβου, για τις ανάγκες του σχολείου του. Οι εκδόσεις αυτές είναι μικρού σχήματος, ολιγοσέλιδες, τυπωμένες τις περισσότερες φορές «δαπάναις του συγγραφέα», περιλαμβάνουν δε συχνά σκηνές εμπνευσμένες από το ’21.
2. Να ζει το Μεσολόγγι: Υποχρεωτικά θα σταθούμε στο περίφημο «Να ζει το Μεσολόγγι» του Βασίλη Ρώτα. Ο Ρώτας σπούδασε φιλολογία και θέατρο. Ως έφεδρος αξιωματικός έλαβε μέρος σε όλους τους μεγάλους πολέμους. Αποστρατεύτηκε με βαθμό συνταγματάρχη το 1926 και έκτοτε ασχολήθηκε με τη λογοτεχνία, τη μετάφραση και το θέατρο. Έγραψε περίπου 20 θεατρικά έργα για παιδιά, και πήρε τη χαρά να τα δει να εκδίδονται όλα. Τα περισσότερα δε ανέβηκαν από τον ίδιο στη σκηνή του Λαϊκού Θεάτρου. Το πρώτο του δημοσιευμένο θεατρικό έργο είναι το μονόπρακτο «Να ζει το Μεσολόγγι», που διαδραματίζεται στην πολιορκημένη πόλη, λίγο πριν από τη Μεγάλη Έξοδο. Τα γεγονότα της πολιορκίας, άλλωστε, ενέπνευσαν πολλούς εικαστικούς καλλιτέχνες, από τον Delacroix (1798-1863) ως τον Βρυζάκη (1819-1878), αλλά και τον Διονύσιο Σολωμό για το ημιτελές αριστούργημά του «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι». Πρωτοδημοσιεύτηκε το 1929 από τα Μουσικά Χρονικά, επανεκδόθηκε από τον Δημητράκο το 1930, και πάλι από τα Μουσικά Χρονικά το 1933. Κριτική και κοινό το υποδέχτηκαν με ενθουσιασμό. Το υπουργείο Παιδείας το σύστησε θερμότατα για τις σχολικές γιορτές, και ως ελεύθερο ανάγνωσμα για τα παιδιά. Πρωτοπαίχτηκε δε στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιώς το 1929 και από τότε ανεβαίνει ασταμάτητα.
Η δράση συμβαίνει λίγο πριν από την ηρωική πλην απονενοημένη έξοδο, και περιγράφει την απόγνωση και τα βάσανα, μα και το πείσμα των πολιορκημένων: να μην παραδοθούν στον εχθρό όσο ζουν. Έτσι ο Ρώτας αποδίδει στον ηρωισμό τις πραγματικές του διαστάσεις. Ήρωας δεν είναι μόνο εκείνος που «νικάει», αλλά ακόμα περισσότερο, ίσως, εκείνος που συνεχίζει να μάχεται ενώ είναι βέβαιο πως θα «ηττηθεί».
Γραμμένο αρχικά για παιδιά, παρουσιάστηκε πολλές φορές από θιάσους ενηλίκων, ερασιτεχνικούς και επαγγελματικούς. Το 1930 παίχτηκε στη σκηνή του Εθνικού Θεάτρου από τη θεατρική ομάδα του Πανεπιστημίου Αθηνών, στο πλαίσιο της επίσημης συμμετοχής του στον εορτασμό της Εκατονταετηρίδος της Επανάστασης. Ανέβηκε ξανά από τον θίασο του Εθνικού Θεάτρου αυτή τη φορά, στον πανηγυρικό εορτασμό της επετείου του 1933. Η δε μουσική για την παράσταση ανατέθηκε στον σπουδαίο μουσουργό Μάριο Βάρβογλη (1885-1967). Το έργο ξαναανέβηκε στους εορτασμούς κατά τα έτη 1935, 1937 και… 1943, πάντα από το Εθνικό (Βασιλικό) Θέατρο. Μεταπολεμικά γνώρισε πάμπολλα ανεβάσματα, σε όλη την ελληνική επικράτεια, και δεν έπαψε μέχρι σήμερα, επί έναν αιώνα, να ζωντανεύει τόσο από μαθητές όσο και από θιάσους ενηλίκων. Το μικρό αυτό μονόπρακτο αποτελεί πλέον… θεσμό για την ελληνική πραγματικότητα.
3. Η δόξα των Ψαρών: Την ίδια αντίληψη για τον ηρωισμό ασπάζεται ο Στέλιος Σπεράντας (1888-1962). Αυτή προβάλλει στο σημαντικό θεατρικό μονόπρακτό του «Η δόξα των Ψαρών», εμπνευσμένο από το περίφημο επίγραμμα για το ολοκαύτωμα του νησιού το 1824, του εθνικού μας ποιητή. Κεντρικές μορφές είναι πάλι οι καθημερινοί άνθρωποι που υποφέρουν, αλλά δεν το βάζουν κάτω και προτιμούν τη θυσία από τη σκλαβιά. Οι ηχηρές ηρωικές πράξεις, όπως η ανατίναξη του Παλιόκαστρου με όσους ζωντανούς είχαν απομείνει, προκειμένου να μην παραδοθούν στους Τούρκους, διαδραματίζονται στο πίσω πλάνο και στη σκηνή φτάνει μόνο ο απόηχός τους.
Ο Σπεράντζας καθιερώθηκε ως λογοτέχνης με το έργο του για παιδιά, ενώ διέπρεψε εκδίδοντας πολλά μικρά θεατρικά έργα, κατάλληλα να παιχτούν από τα ίδια τα παιδιά. Το συγκεκριμένο πρωτοπαίχτηκε το 1934 στο θέατρο Κεντρικόν από τον θίασο του Παιδικού Κόσμου, ενώ τη μουσική για το νοσταλγικό τραγούδι που ακούγεται έγραψε ο μαέστρος Διονύσης Λαυράγκας. Ακολούθησε η έκδοση του έργου σε ένα κομψό τεύχος, 8ου σχήματος, με πρωτοποριακό εξώφυλλο, σχεδιασμένο από τον μόλις δεκαοκτάχρονο τότε Γιάννη Μόραλη (1916-2009), ο οποίος σημάδεψε καλλιτεχνικά ολόκληρο τον 20ό αιώνα και υπήρξε ο σημαντικότερος ίσως εκπρόσωπος της μοντέρνας ελληνικής τέχνης. Ο ίδιος σχεδίασε το σκηνικό και τα κουστούμια της παράστασης, σχέδια που αποτέλεσαν τον προάγγελο για τη μετέπειτα λαμπρή πορεία του στον χώρο του μοντέρνου θεάτρου και χοροδράματος ως σχεδιαστή σκηνικών και κοστουμιών, και περιλαμβάνονται στην έκδοση, όπως και η παρτιτούρα του Λαυράγκα.
*Αρχιτέκτων – συγγραφέας
