Της Σωτηρίας Ορφανίδου*
Πιθανότατα δεν υπάρχει άνθρωπος στον δυτικό πολιτισμό που να μην έχει συνειδητοποιήσει, έστω στοιχειωδώς, ότι έχουμε μπει για τα καλά στην εποχή που η ψηφιακή τεχνολογία αποκτά όλο και σημαντικότερο ρόλο σε κάθε πτυχή της ατομικής και κοινωνικής ζωής. Από την καθημερινή ζωή του χρήστη πολίτη έως σε επίπεδο λειτουργίας του κράτους, οι ψηφιακές λειτουργίες είναι πλέον από βοηθητικές έως απολύτως απαραίτητες.
Αυτή η νέα συνθήκη, κατά την οποία η ψηφιακή διάσταση κερδίζει διαρκώς έδαφος, έχει προκύψει σε σχετικά πολύ μικρό χρόνο. Αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι, ακόμη και πριν από το έτος 2000, πολλές από τις σημερινές εφαρμογές, όπως π.χ. η συνομιλία με ένα chatbot, ανήκαν περισσότερο στη σφαίρα της τεχνολογικής φαντασίας. Κι όμως, παρά την τόσο γρήγορη εξάπλωσή τους, οι ψηφιακές εφαρμογές και ευκολίες έχουν γίνει αναπόσπαστο μέρος της καθημερινότητας, των συνηθειών και της κουλτούρας μας, ώστε έχουμε σχεδόν ξεχάσει πώς ήταν η ζωή πριν από την ύπαρξή τους.
Ο κόσμος αλλάζει· μαζί αλλάζουν και οι ζωές μας, με τρόπο που συχνά δεν προλαβαίνουμε να συνειδητοποιήσουμε, καθώς πασχίζουμε -και συνήθως τα καταφέρνουμε- να ακολουθήσουμε την ταχεία ροή των γεγονότων. Ίσως, όμως, έχουμε αρχίσει να συνειδητοποιούμε ότι όλες αυτές οι αλλαγές στο περιβάλλον και στις συνήθειές μας έχουν μετασχηματίσει κι εμάς τους ίδιους.
Το 2016, ο Klaus Schwab, μηχανικός, οικονομολόγος, ιδρυτής και πρόεδρος του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ (WEF) και ισχυρός παράγοντας χάραξης πολιτικής παγκόσμιας εμβέλειας, δήλωνε τα εξής: «Βρισκόμαστε στα πρόθυρα μιας τεχνολογικής επανάστασης που θα αλλάξει ριζικά τον τρόπο που ζούμε, που εργαζόμαστε και σχετιζόμαστε μεταξύ μας. […] H 4η Βιομηχανική Επανάσταση δεν θα αλλάξει μόνο όλα όσα κάνουμε, αλλά και αυτό που είμαστε. Θα επηρεάσει την ταυτότητά μας και όλα τα ζητήματα που σχετίζονται με αυτήν: το αίσθημα της ιδιωτικότητας, τις αντιλήψεις μας για την ιδιοκτησία, τις καταναλωτικές συνήθειές μας, τον χρόνο που αφιερώνουμε σε εργασία και ψυχαγωγία, και τον τρόπο με τον οποίο εξελίσσουμε την καριέρα μας, καλλιεργούμε τις ικανότητές μας, συναντάμε άλλους ανθρώπους, και χτίζουμε τις σχέσεις μας».
Εκείνη την περίοδο, η αντίδρασή μας ήταν να αναρωτηθούμε εάν τα λόγια αυτά συνιστούσαν ρητορική υπερβολή, υπόσχεση ή ακόμα και… απειλή. Η σημερινή κατάσταση, ωστόσο, επιβεβαιώνει σε μεγάλο βαθμό αυτές τις περιγραφές. Πολλές ασχολίες και συνήθειές μας διαπερνούν το πέπλο του ψηφιακού κόσμου, ακόμη και οι διαπροσωπικές σχέσεις μας και η ανθρώπινη κοινωνική αλληλεπίδραση. Εκφραζόμαστε μέσα από τον «ψηφιακό εαυτό» μας και αντίστοιχα η ψηφιακή δράση μας κατά κάποιον τρόπο μάς επαναπροσδιορίζει και μας καθορίζει.
Παράλληλα, σε ένα άλλο επίπεδο, πιο θεωρητικό, αναδύεται αργά αλλά σταθερά μια σχετικά νέα ιδεολογία ή, ορθότερα, φιλοσοφία, αυτή του μετανθρωπισμού. Σύμφωνα με τους μετανθρωπιστές, η φιλοσοφία αυτή έχει επίσης αναδιαμορφωτικό χαρακτήρα, αφού, όπως αναφέρεται, στόχος του μετανθρωπισμού είναι «να επαναπροσδιορίσει τις αρχές και την έννοια τού τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος». Μια συνοπτική μελέτη των ιδεών του μετανθρωπισμού και η αντιστοίχισή τους με τη σύγχρονη πραγματικότητα δείχνουν ότι η εφαρμογή τους έχει ξεκινήσει ήδη. Μάλιστα, αρκετές τεχνολογικές επινοήσεις εμπνέουν τον μετανθρωπισμό, αλλά ταυτόχρονα πολλές ψηφιακές τεχνολογικές εκφράσεις διέπονται από μετανθρωπιστικές πεποιθήσεις.
Έτσι, αν κοιτάξουμε τη σημερινή συνθήκη με κριτική ματιά, θα διαπιστώσουμε ότι αναδύονται πολυάριθμες προκλήσεις για την ανθρώπινη φύση και κατάσταση, οι οποίες προέρχονται τόσο απέξω (περιβάλλον) όσο και από μέσα (αίσθηση ταυτότητας), οδηγώντας σε μια ανάγκη για σαφή (επανα)προσδιορισμό και αναστοχασμό. Η εκρηκτική ταχύτητα των αλλαγών, καθώς και η καθολικότητά τους καθιστούν σημαντική την κατανόησή τους από τον άνθρωπο και την κοινωνία, ώστε να αφομοιωθούν, να υποστούν κριτική και τελικά να σμιλευτούν.
Αν ο άνθρωπος θέλει να παραμείνει ενεργός στην εξέλιξη του είδους του και να θωρακίσει το αυτεξούσιό του και τον πυρήνα της φύσης του, καλό θα είναι να μην αφήσει ανεπεξέργαστες τις τεχνολογικές νεοσυνθήκες. Γι’ αυτό θα είναι γόνιμο να μελετήσει ορισμένα αναδυόμενα ερωτήματα, όπως τα ακόλουθα.
Ποιος είναι ο χώρος και η θέση του ανθρώπου στον νέο φυσικο-ψηφιακό κόσμο; Ποιοι είναι οι στόχοι κάθε τεχνολογικής εφαρμογής που υιοθετείται μαζικά; Οι στόχοι αυτοί ικανοποιούνται στην πράξη; Προκύπτει όφελος για την (ατομική και συλλογική) ανθρώπινη κατάσταση; Και, τέλος, ένα από τα πιο καυτά και κομβικά ερωτήματα, το οποίο ο άνθρωπος θα πρέπει επιτέλους να απαντήσει με αυτογνωσία και ειλικρίνεια: ο άνθρωπος διαμορφώνει την τεχνολογία ή η τεχνολογία τον άνθρωπο;
*Συγγραφέας
ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ σε ΗΜΕΡΙΔΑ
«Αναζητώντας τον Άνθρωπο στην εποχή της Ψηφιακής Επανάστασης και του Μετανθρωπισμού»
Με αφορμή τη θεματολογία των βιβλίων «Ψηλαφώντας τον Άνθρωπο του Μέλλοντος» και «Μετανθρωπισμός: Η εξέλιξη ή το τέλος του Ανθρώπου;» της Σωτηρίας Ορφανίδου, οι εκδόσεις Διαδρομή διοργανώνουν ημερίδα το Σάββατο 15 Μαρτίου 2025, ώρα 16.00-20.30, στην Αθήνα.
Η ημερίδα περιλαμβάνει δύο θεματικές ενότητες (Α’ Μέρος & Β’ Μέρος), και προβολή φωτογραφιών, πλαισιωμένη συνολικά από επτά εισηγητές. Θα προσεγγιστεί από διάφορες σκοπιές η νέα τεχνοσυνθήκη του 21ου αιώνα, που χαρακτηρίζεται από τη διευρυνόμενη επικράτηση της ψηφιακής τεχνολογίας, της Τεχνητής Νοημοσύνης και της βιοτεχνολογίας, και κυρίως τις επιδράσεις της στην ανθρώπινη κατάσταση. Επίσης, θα συζητηθεί η αναδυόμενη φιλοσοφία του μετανθρωπισμού, η οποία συνδέεται με αρκετούς τρόπους με τη σύγχρονη ψηφιακή επανάσταση.
Χώρος διεξαγωγής: Βιβλιοκαφέ – Πολυχώρος Books & Beans (Φορμίωνος 2Α, Παγκράτι, 2114226028).
