Μούγκα ή ζούγκλα: Το αυταρχικό ψευδοδίλημμα της Ν.Δ.

Του Κωνσταντίνου Βαθιώτη*

Το 2017 εξεδόθη ένα εύπεπτο βιβλίο περίπου 100 σελίδων, γραμμένο από τον Τίμοθι Σνάιντερ (Timothy Snyder), Αμερικανό ιστορικό και καθηγητή του πανεπιστημίου του Γέιλ, με τίτλο «Απέναντι στην τυραννία. 20 μαθήματα από τον 20ό αιώνα» (μτφρ.: Κ. Σχινά, εκδ. Παπαδόπουλος, Αθήνα 2017).

Πολλοί λογικοί άνθρωποι, γράφει ο Σνάιντερ, κάνουν το λάθος να πιστεύουν ότι οι ηγέτες που ανέρχονται μέσω των θεσμών στην εξουσία δεν μπορούν να υπονομεύσουν ή να καταλύσουν εκείνους ακριβώς τους θεσμούς που τους ανέδειξαν. Πρόκειται για ολέθρια πλάνη, αφού όσοι αυτοπροβάλλονται ως ψευδοσωτήρες επιδιώκουν να απογυμνώσουν τους θεσμούς από την ζωτικότητα και την λειτουργικότητά τους και να τους καταστήσουν «ομοίωμα του παρελθόντος» (σελ. 18).

ΑΠΟΘΕΣΜΟΠΟΙΗΣΗ

Ως γνωστόν, αυτή η θεσμική απογύμνωση έλαβε χώρα το 1933, όταν το ναζιστικό καθεστώς, με όχημα την περίφημη «ευθυγράμμιση» (Gleichschaltung), μετεβλήθη σε μονοκομματικό κράτος, εδραιώνοντας την τότε «νέα τάξη πραγμάτων». Η Νέα Δημοκρατία του 2025, ως de facto μονοκομματικό καθεστώς που κυβερνά έχοντας απέναντί της μια ολίγιστη ή ανύπαρκτη αντιπολίτευση, επικαλείται όλως υποκριτικώς την ανάγκη προστασίας των θεσμών, τους οποίους η ίδια έχει ροκανίσει εκ των ένδον.

Για τον επίδοξο τύραννο που κατατρώει την δημοκρατία από μέσα, σαν σαράκι, έγραψε προσφάτως και ο Μάρτιν Βολφ (Martin Wolf), αρχισυντάκτης και επικεφαλής οικονομικός σχολιαστής στους «Financial Times» του Λονδίνου. Στο ογκώδες βιβλίο του «Η Κρίση του Δημοκρατικού Καπιταλισμού» (μτφρ. Κ. Πανσέληνος, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2024, σελ. 164 επ.) επισημαίνει ότι καθεστώτα που στηρίζονται σε τέτοιους τυράννους «αποθεσμοποιούν την πολιτική και την μετατρέπουν σε προσωπική τους υπόθεση».

Πρόκειται για ένα σύστημα που «συνδυάζει τις χειρότερες φαυλότητες του λαϊκισμού και της τυραννίας», ενώ μετατρέπεται συν τω χρόνω σε «κλεπτοκρατικό», χαρακτηριστικά γνωρίσματα του οποίου είναι «το ψέμα, η καταστολή και η κλοπή, κάτω από ένα προσωπείο αγάπης για τον απλό λαό». Ο Βολφ καταλήγει σε ένα συμπέρασμα που, δυστυχώς, ταιριάζει γάντι στην σημερινή ελληνική πραγματικότητα: «Τελικά, η μορφή αυτή της απολυταρχίας οδηγεί στην ανάδυση ενός αιμοδιψούς γκανγκστερικού κράτους».

ΦΑΡΙΣΑΪΣΜΟΣ

Κι ενώ αυτή είναι παρ’ ημίν η άθλια πραγματικότητα, η οποία επιδεινώνεται όσο ο κ. Μητσοτάκης παραμένει σφιχτά γαντζωμένος στον πρωθυπουργικό θώκο του, αρνούμενος να λάβει υπ’ όψιν του τα βαρόμετρα της λαϊκής οργής (παρότι δηλώνει προσχηματικά ότι «ακούει τα μηνύματα διαμαρτυρίας»), στην τελευταία του συνέντευξη που παραχώρησε στον Σταύρο Παπαντωνίου, δημοσιογράφο της εφημερίδας «Η Καθημερινή» (16.2.2025, σελ. 4, 6), ισχυρίσθηκε ότι «η αμφισβήτηση των θεσμών -από τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δικαιοσύνη μέχρι και τον ίδιο τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας- κρύβει κινδύνους. Καταργεί κανόνες και όρια, οδηγώντας στην “κοινωνική ζούγκλα”». Σε μια τέτοια ζούγκλα, προσέθεσε, επικρατεί ο νόμος του ισχυροτέρου, οπότε οι πρώτοι που πληρώνουν τα σπασμένα είναι οι αδύναμοι πολίτες.

Ο προπαγανδιστικός φαρισαϊσμός του κ. Μητσοτάκη δεν πρέπει να έχει ιστορικό προηγούμενο: Μολονότι αυτός και η κυβέρνησή του ποδοπατούν το Σύνταγμα άνευ ηθικών φραγμών, και δη κατ’ εξακολούθησιν, έχοντας από την μία πλευρά μετατρέψει την (δήθεν «ανεξάρτητη») Δικαιοσύνη σε παρακλάδι της εκτελεστικής εξουσίας και από την άλλη πλευρά ελέγχοντας ταυτοχρόνως την συντριπτική πλειονότητα των Μέσων Μαζικής Εξαπάτησης (ιδίως τον Τύπο και την τηλεόραση), έρχεται να υποδυθεί τον κήνσορα μιας μεγάλης μερίδας του λαού που ασκεί το αναφαίρετο δικαίωμά του να επικρίνει τους διεφθαρμένους φορείς των θεσμών, διατρανώνοντας την απολύτως δικαιολογημένη (αν όχι επιβεβλημένη) δυσπιστία του.

ΦΩΝΑΖΕΙ Ο ΚΛΕΦΤΗΣ

Πρόκειται για μια διαδεδομένη τεχνική προπαγάνδας που ανάγεται στον Γιόζεφ Γκαίμπελς και ονομάζεται «αντεστραμμένη απόδοση κατηγορίας» (accusation in a mirror): όποιος έχει λερωμένη την φωλιά του ρίχνει την κουτσουλιά του στους επικριτές του, για να αμυνθεί, κατασταλτικά ή προληπτικά, στην επίθεση που εκδηλώνεται ή, αντιστοίχως, πρόκειται να εκδηλωθεί εναντίον του (πρβλ. και την φράση «accusing the accuser»). Όποιος έχει παρακολουθήσει την ελληνική ταινία του 1965 «Φωνάζει ο κλέφτης» (βασισμένη στο ομώνυμο θεατρικό έργο του Δημήτρη Ψαθά) θα θυμάται την λάσπη που έριχνε ο καταχραστής Αντώνης στον τίμιο Τιμολέοντα προκειμένου να καλύψει τις οικονομικές ατασθαλίες του σε βάρος της επιχείρησης του Σόλωνα.

Το υποκρυπτόμενο ψευδοδίλημμα «μούγκα ή ζούγκλα» (για το «ψευδές δίπολο» βλ. π.χ. Π. Ρόμπερτς – Μίλερ, Δημαγωγία και Δημοκρατία, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 2018, σελ. 126), στο οποίο αντανακλάται η οπτική του «κοινωνικού δαρβινισμού» (στην ζούγκλα ισχύει το δίκαιο της πυγμής: το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό) αποτελεί μια φθηνή κινδυνολογία, η οποία αποσκοπεί στην προληπτική κατατρομοκράτηση του πολίτη, που (υποτίθεται ότι) οφείλει να είναι φιμωμένος και όχι θυμωμένος. Με άλλα λόγια, όσοι έχουν την ροπή να αμφισβητούν τους κυβερνητικούς χειρισμούς, θα πρέπει να «το βουλώνουν», ώστε να μη διαταραχθεί (τάχα) η κοινωνική γαλήνη, την οποία γνωρίζει να εγγυάται μόνο η «συμμορία των προπαγανδιστών».

ΓΚΑΙΜΠΕΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ

Ένα άλλο σοβαρό πρόβλημα που καταγράφεται στο βιβλίο του Σνάιντερ έχει σχέση με το φαινόμενο της φρενοβλαβοποίησης (gaslighting): «Υποτασσόμαστε στην τυραννία όταν δεν βλέπουμε τη διαφορά ανάμεσα σ’ αυτό που θέλουμε ν’ ακούσουμε και σ’ αυτό που ισχύει πραγματικά» (σελ. 58). Και σε αυτήν την συνέντευξη ο κ. Μητσοτάκης προσπάθησε για πολλοστή φορά να κάνει το μαύρο άσπρο, αφενός απαξιώνοντας την αντίθετη άποψη ως «θεωρία συνωμοσίας» που εργαλειοποιείται για κομματικό όφελος, αφετέρου επιμένοντας ότι μπάζωμα ή άλλη πράξη συγκάλυψης δεν έγινε. Σε τούτο το πλαίσιο, αναμάσησε το γνωστό ερώτημα της «αθώας περιστεράς» που πέφτει από τα σύννεφα, διατυπώνοντας αυτήν την φορά το πληκτικά επαναλαμβανόμενο «ερώτημα του νηπιαγωγείου» ως εξής: «Να συγκαλύψει ποιος, τι, ποιον και γιατί;»

Φυσικά το πιο εύκολο πράγμα είναι να φανταστούμε στρατιές από πρόσωπα που ωφελούνται από το διετές «παιχνίδι της κολοκυθιάς». Αλλά ο προπονημένος προπαγανδιστής, που του αρέσει να συμπεριφέρεται ως «πίθηκος του Γκαίμπελς», γνωρίζει ότι, αν επαναλάβει μέχρι αηδίας την φράση που εμπεριέχει το λογικό σφάλμα (γι’ αυτό στα εγχειρίδια προπαγάνδας το συγκεκριμένο τέχνασμα αποκαλείται λατινιστί argumentum ad nauseam), αυξάνει τις πιθανότητες να πείσει το κοινό του («λέγε λέγε, κάτι θα μείνει»). Ο Σνάιντερ επισημαίνει την εν λόγω τακτική στην σελίδα 58: «Το φασιστικό στυλ βασίζεται στην ατέρμονη επανάληψη».

ΗΤΤΑ ΤΟΥ ΤΥΡΑΝΝΙΚΟΥ ΨΕΥΤΗ

Ωστόσο, λίγο παρακάτω (σελ. 64) βρίσκουμε μια πολύ σημαντική σκέψη, η οποία μπορεί να μας γεμίσει αισιοδοξία: «Τα γεγονότα έχουν από τη φύση τους την ικανότητα να υπερβαίνουν και να παραμερίζουν το ψέμα. Υπό φυσιολογικές συνθήκες, ο ψεύτης ηττάται από την πραγματικότητα, της οποίας υποκατάστατο δεν υπάρχει· ανεξαρτήτως του πόσο εκτεταμένος είναι ο ιστός του ψεύδους που εξυφαίνει ένας πεπειραμένος ψεύτης, ποτέ δεν θα γίνει όσο μεγάλος χρειάζεται για να καλύψει την αχανή επικράτεια των γεγονότων».

Το ηχηρό ράπισμα κατά του κ. Μητσοτάκη ολοκληρώνεται με ένα απόφθεγμα που υπάρχει στην ίδια σελίδα του βιβλίου του Σνάιντερ: «Το άτομο που διερευνά είναι ένας πολίτης που οικοδομεί. Ο ηγέτης που απεχθάνεται όσους διερευνούν είναι δυνάμει τύραννος». Αξίζει εδώ να θυμηθούμε και τους στίχους του Μπρεχτ από το ποίημά του «Εγκώμιο στην αμφιβολία» (σε μετάφραση Μάριου Πλωρίτη): «Εσύ, που είσαι αρχηγός, μην ξεχνάς πως έγινες ό,τι είσαι, επειδή είχες αμφιβάλει γι’ άλλους αρχηγούς! / Άσε λοιπόν αυτούς που οδηγείς ν’ αμφιβάλλουνε κι εκείνοι»).

Δυστυχώς, ο κ. Μητσοτάκης συμπεριφέρεται πλέον ως τύραννος και με την βούλα. Όσο, μάλιστα, επιμένει να αμπαλάρει την τραγική πραγματικότητα με το εξωραϊστικό σελοφάν της προπαγάνδας τόσο περισσότερο θα βαθαίνει το έλλειμμα της νομιμοποίησής του και θα ρηγματώνεται η δικαιολογητική βάση του εξουσιαστικού του δικαιώματος, ομοιάζοντας, στην καλύτερη περίπτωση, με κληρονομικό ηγέτη που έχει την νοοτροπία του ιδιοκτήτη της Ελλάδος (επ’ αυτού πρβλ. Θ. Διαμαντόπουλο, Εισαγωγή στην πολιτική, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1993, σελ. 68) και, στην χειρότερη περίπτωση, με έναν αυταρχικό δικτάτορα, ο οποίος, για να καταστείλει την δίκαιη οργή των υπηκόων του, θα αναγκαστεί, αργά ή γρήγορα, να κάνει χρήση εκτεταμένης βίας.

* Πρ. αναπλ. καθηγητής Νομικής Σχολής ΔΠΘ