Ο φόνος του Μωυσή (Μέρος Α’)

Το έργο του Freud και η επιρροή του από τον Sellin που ήταν ο πρώτος που υποστήριξε τη φυσική ύπαρξή του, σε αντίθεση με κάποιους που τον θεωρούσαν μυθικό πρόσωπο

Του Παντελή Βασματζίδη*

Ειδικές ιστορικές συνθήκες, όπως η άνοδος του Χίτλερ στην εξουσία της Γερμανίας, σε συνδυασμό με τις συνέπειες που μπορεί να έχει η διαφορά της θρησκευτικής πίστης στον έναν ή στον άλλον άνθρωπο και κατ’ επέκταση στον έναν ή στον άλλον λαό οδήγησαν τον Sigmund Freud να συγγράψει σε ηλικία 78 ετών και για τέσσερα χρόνια μέχρι τον θάνατό του το έργο «Ο άνδρας Μωυσής και η μονοθεϊστική θρησκεία» (1939).

Κύρια υπόθεση του έργου είναι ο φόνος του Μωυσή από τους Εβραίους. Αυτή την υπόθεση την είχε διατυπώσει πρωτύτερα ο Γερμανός ποιητής, μυθιστοριογράφος και θεωρητικός της τέχνης Johann Wolfgang Goethe (1749-1823), ωστόσο ο S. Freud άντλησε στοιχεία από ένα έργο του Ernst Sellin (1922), κορυφαίου προτεστάντη θεολόγου, καθηγητή στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Ο Sellin ήταν ο πρώτος που υποστήριξε τη φυσική ύπαρξη του Μωυσή, σε αντίθεση με κάποιους που τον θεωρούσαν μυθικό πρόσωπο. Βέβαια, στον φόνο κατέληξε έπειτα από ερμηνείες διφορούμενων κειμένων της Παλαιάς Διαθήκης και κυρίως του Προφήτη Ωσηέ (8ος αιώνας π.Χ.), τις οποίες αργότερα αναθεώρησε. Το σημαντικό της υπόθεσης είναι ότι υποστήριξε ορθά τη μετά τον θάνατο του Μωυσή διατήρηση της διδασκαλίας του από τους πιστούς προς αυτόν ιερείς Λευίτες.

Σύμφωνα με τον Ernst Sellin (1867-1946), η παράδοση για τη δολοφονία του Μωυσή ήταν πάντοτε ζωντανή σε ιερατικούς κύκλους, μέχρι που βρήκε κάποτε τη γραπτή της έκφραση. Είναι δύσκολο να αποδοθεί σε μία τέτοια γνώση ολίγων ανθρώπων η δύναμη να συγκινεί μακροπρόθεσμα τις μάζες, όταν βέβαια την αποκτήσουν. Ωστόσο, όλα δείχνουν ότι και στους κόλπους της απληροφόρητης μάζας πρέπει να υπήρχε κάτι που κατά κάποιον τρόπο συγγένευε με τη γνώση των ολίγων, η οποία, οσάκις εξωτερικευόταν, έβρισκε πρόσφορο έδαφος αποδοχής. Είναι ψυχαναλυτικά αποδεκτό ότι το απωθημένο διατηρεί την άνωσή του, δηλαδή την τάση να ανέλθει στη συνείδηση. Και αυτό είναι εφικτό εάν ανάμεσα στα πρόσφατα βιώματα εμφανισθούν οποτεδήποτε εντυπώσεις ή εμπειρίες τόσο παρόμοιες με το απωθημένο, που να μπορούν να το αφυπνίσουν. Τότε το πρόσφατο βίωμα ενισχύεται από τη λανθάνουσα ενέργεια του απωθημένου και το απωθημένο, κινητοποιημένο πλέον από το πρόσφατο βίωμα, δρα πίσω από αυτό. Ο S. Freud έδωσε μία ψυχοδυναμική εξήγηση του φόνου ως γεγονότος που αποτέλεσε επανάληψη ενός αντίστοιχου γεγονότος της προϊστορίας, δηλαδή του φόνου του πρωταρχικού πατέρα της προϊστορίας.

Στο σύγγραμμά του «Τοτέμ και ταμπού» (1912-13) αναφέρει ότι σε πανάρχαιους χρόνους ο αρχέγονος άνθρωπος, που δεν είχε αναπτύξει επαρκώς τη γλώσσα, ζούσε σε μικρές ομάδες με επικεφαλής ένα δυνατό αρσενικό. Αυτό, ως κυρίαρχος πατέρας, είχε απεριόριστη εξουσία, την οποία χρησιμοποιούσε συχνά με βίαιο τρόπο. Όλα τα θηλυκά μέλη, γυναίκες και κόρες της δικής του ομάδας αλλά και όσες είχαν απαχθεί από άλλες ομάδες, ήταν ιδιοκτησία του. Η μοίρα των γιων του ήταν σκληρή. Όσοι προκαλούσαν τη ζήλια του πατέρα τους φονεύονταν ή ευνουχίζονταν ή αποπέμπονταν από την ομάδα. Έτσι, ήταν αναγκασμένοι να ζουν μαζί σε μικρές κοινότητες και να εξασφαλίζουν τις γυναίκες τους με αρπαγή. Τους πιο νέους μεταξύ των γιων τους προστάτευε η μητρική αγάπη και αυτοί μπορούσαν να επωφεληθούν αργότερα από το γήρας του πατέρα και δυνητικά να τον διαδεχτούν μετά τον θάνατό του.

Το πρώτο αποφασιστικό βήμα αλλαγής αυτής της κοινωνικής δομής αποτέλεσε η επανάσταση των αποπεμφθέντων αδελφών, οι οποίοι, αφού ένωσαν τις δυνάμεις τους φόνευσαν τον πατέρα και τον καταβρόχθισαν ωμό. Από ψυχαναλυτικής άποψης η προαναφερθείσα πράξη του καννιβαλισμού μπορεί να κατανοηθεί ως προσπάθεια των εξεγερμένων να διασφαλίσουν την ταύτιση με τον πατέρα μέσα από την ενσωμάτωση ενός κομματιού από το σώμα του. Με τον ίδιο τρόπο τα παιδιά, ως πρωτόγονοι της σημερινής εποχής, μισούν και φοβούνται τον πατέρα αλλά ταυτόχρονα τον λατρεύουν ως πρότυπο και καθένα τους επιθυμεί να πάρει τη θέση του. Μετά τον φόνο του πατέρα μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι αδελφοί φιλονικούσαν για την πατρική κληρονομιά. Όμως η κατανόηση ότι οι διαμάχες ήταν επικίνδυνες και ίσως άκαρπες, η απελευθερωτική πράξη έγινε με τη σύμπραξη όλων, αναπτύχθηκαν αμοιβαίοι συναισθηματικοί δεσμοί κατά την περίοδο της αποπομπής, τους οδήγησε σε μία συμφωνία, σε ένα είδος κοινωνικού συμβολαίου. Έτσι, δημιουργήθηκε μία κοινωνική οργάνωση με ορμική παραίτηση, αναγνώριση αμοιβαίων υποχρεώσεων και εγκαθίδρυση απαράβατων θεσμών· δηλαδή τέθηκαν τα πρώτα θεμέλια ηθικής και δικαίου. Με αυτόν τον τρόπο εγκαταλείφθηκε το ιδανικό της απόκτησης της θέσης του πατέρα, της κατοχής της μητέρας και των θηλυκών αδελφών, και γεννήθηκαν το «ταμπού της αιμομιξίας» και η εντολή της «εξωγαμίας». Στη σύγχρονη εθνολογία θεωρείται η θεμελιακή απαρχή κάθε πολιτισμού, επειδή αναγκάζονται οι φυλές να ωθούνται στην επικοινωνία και την ανταλλαγή αγαθών, ανθρώπων και ιδεών.

Ως υποκατάστατο του πατέρα υιοθετήθηκε ένα δυνατό ζώο, που αρχικά ενέπνεε και τον φόβο. Μία τέτοια επιλογή μπορεί να ξενίζει, ωστόσο για τον πρωτόγονο άνθρωπο δεν υπήρχε χάσμα ανάμεσα στον εαυτό του και στα ζώα, όπως δεν υπάρχει και για τα παιδιά, καθώς οι ζωοφοβίες τους εκλαμβάνονται ως άγχος μπροστά στον πατέρα. Το τοτέμ θεωρήθηκε όμαιμος πρόγονος και αγαθοδαίμονας του γένους. Η λατρεία του περιελάμβανε και ένα τοτεμικό γεύμα, μία εορταστική ημέρα κατά την οποία του επιφύλασσαν την ίδια τύχη με τον προπάτορα. Αυτή η μεγάλη γιορτή ήταν ουσιαστικά μία πανήγυρις θριάμβου για τη νίκη των ενωμένων αδελφών.

Ο τοτεμισμός με τη λατρεία ενός υποκατάστατου πατέρα, με την αμφιθυμία του τοτεμικού γεύματος και με την καθιέρωση απαγορεύσεων θεωρείται η πρώτη μορφή εκδήλωσης της θρησκείας. Το επόμενο βήμα προόδου είναι ο εξανθρωπισμός του λατρευόμενου όντος. Τη θέση των ζώων παίρνουν ανθρώπινοι θεοί. Στο πλαίσιο αυτό οι αρσενικοί θεοί του πολυθεϊσμού αντικατοπτρίζουν τις κοινωνικές συνθήκες της πατριαρχικής εποχής. Είναι πολυάριθμοι, αλληλοπεριοριζόμενοι και μερικές φορές υποταγμένοι σε έναν υπέρτατο θεό. Το γεγονός αυτό σηματοδοτεί την προοδευτική επιστροφή του ενός και μοναδικού, απόλυτα κυρίαρχου θεού-πατέρα.

Η προαναφερθείσα προϊστορική υπόθεση μπορεί να διεγείρει αμφισβητήσεις και να θεωρηθεί απλή φαντασία με κενά, όμως κανείς δεν μπορεί να υποτιμήσει τον πλούτο και την υποκρυπτόμενη αξία του υλικού της, επειδή ο τοτεμισμός και οι κοινότητες των ανδρών είναι ιστορικά τεκμηριωμένα και επειδή είναι δεδομένη η ύπαρξη ταυτόσημων στοιχείων τού τότε με το σήμερα. Για παράδειγμα, οι τέσσερις Ευαγγελιστές του χριστιανισμού έχουν καθένας τους το αγαπημένο του ζώο. Η χριστιανική τελετουργία της θείας κοινωνίας, κατά την οποία ο πιστός ενσωματώνει το αίμα και τη σάρκα του Σωτήρος, αναπαράγει με ηπιότητα το περιεχόμενο του παλαιού τοτεμικού γεύματος.

*Συγγραφέας – ψυχίατρος