Του Βασίλη Γαλούπη
Για τους καταγοητευμένους οπαδούς του ήταν κάτι σαν μουσουλμάνος Δαλάι Λάμα. Για τον Ερντογάν ήταν η Νέμεσις. Ο Φετουλάχ Γκιουλέν, που πέθανε χθες σε νοσοκομείο των ΗΠΑ, δημιούργησε ένα τεράστιο δίκτυο ακολούθων, επιχειρηματιών και οργανισμών, με όλη του τη ζωή να αποτελεί μια πολιτική ίντριγκα.
Πολλά παραμένουν μυστήριο για τον μουσουλμάνο κληρικό, που τα τελευταία 25 χρόνια ζούσε εξόριστος στην Πενσιλβανία. Ακόμα και η ηλικία του! Ήταν, υποτίθεται, 83 ετών, αλλά ο ίδιος έλεγε ότι ήταν τρία χρόνια μεγαλύτερος. Ο υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας Χακάν Φιντάν δήλωσε πικρόχολα ότι «ο αρχηγός αυτής της σκοτεινής οργάνωσης πέθανε».
Για τον Ερντογάν, ο Γκιουλέν ήταν ο εγκέφαλος της απόπειρας πραξικοπήματος στις 15 Ιουλίου 2016. Ο Τούρκος πρόεδρος, που τότε διέφυγε παρατρίχα, δήλωνε ότι η οργάνωση του Γκιουλέν είχε φροντίσει να φυτέψει τους οπαδούς της στον μηχανισμό του τουρκικού κράτους -τον στρατό, την αστυνομία, το δικαστικό σώμα- και περίμεναν την κατάλληλη στιγμή για να χτυπήσουν.
Μετά το επιχειρηθέν πραξικόπημα, ο Ερντογάν βρήκε την ιδανική αφορμή για μια άνευ προηγουμένου μαζική εκκαθάριση κάθε θεσμού στο τουρκικό κράτος, με σκοπό να ξεριζώσει ό,τι θεωρούσε «φωλιά» γκιουλενιστών. Στην πράξη, χρησιμοποιώντας ως πρόσχημα τον μπαμπούλα του γκιουλενισμού, ο Ερντογάν οργάνωσε ένα γιγαντιαίο ξεκλήρισμα με σκοπό να ελέγχει στο εξής πλήρως κάθε πτυχή της Τουρκίας, τσιμεντώνοντας την κυριαρχία του.
Έκλεισε πανεπιστήμια και μέσα ενημέρωσης. Εκδίωξε νομικά 700.000 ανθρώπους, με 3.000 να καταδικάζονται σε ισόβια κάθειρξη στις τουρκικές φυλακές επειδή κρίθηκαν πως έπαιξαν ρόλο στο πραξικόπημα. Πάνω από 125.000 εργαζόμενοι του δημόσιου τομέα απολύθηκαν, συμπεριλαμβανομένων 24.000 στρατιωτικών και χιλιάδων δικαστών.
Ο Ερντογάν ανακήρυξε τον Γκιουλέν «νο 1 δημόσιο κίνδυνο για την Τουρκία» και δεν σταμάτησε στο εσωτερικό, αλλά έδωσε στο ανθρωποκυνηγητό και γεωπολιτικές προεκτάσεις. Απαιτούσε επανειλημμένα από την Αμερική, υπό την κυβέρνηση Ομπάμα τότε, να εκδώσει τον Γκιουλέν στην Τουρκία.
Η τουρκική κυβέρνηση εκβίαζε την Ουάσινγκτον ότι δεν θα τη διευκολύνει με τον πόλεμο στη Συρία και την αντιμετώπιση του προσφυγικού κύματος. Οι ΗΠΑ δεν εκκίνησαν ποτέ διαδικασίες έκδοσης του Γκιουλέν, αλλά οι τουρκικές υπηρεσίες πληροφοριών πραγματοποίησαν πολλαπλές επιδρομές σε χώρες των Βαλκανίων, της κεντρικής Ασίας και της Αφρικής για να συλλάβουν -πρακτικά να απαγάγουν- υπόπτους ως υποστηρικτές του Γκιουλέν.
Ποτέ, βέβαια, δεν αποδείχθηκε με χειροπιαστά στοιχεία ότι ο Γκιουλέν και οι άνθρωποί του υπήρξαν η ραχοκοκαλιά της απόπειρας πραξικοπήματος που θα έριχνε τον Ερντογάν. Ο ιμάμης, άλλωστε, φρόντιζε να μη μεταφέρει ποτέ σημαντικές πληροφορίες με τους οπαδούς του μέσω μηνυμάτων και κινητών.
Όλα, πάντως, ξεκίνησαν διαφορετικά. Στην πραγματικότητα, ήταν ο Γκιουλέν που με τη στήριξή του βοήθησε να γίνει κυβερνήτης ο Ερντογάν το 2003. Ο Γκιουλέν είχε στήσει το δίκτυό του, με τη μορφή κινήματος, ονόματι Hizmet, το οποίο προωθούσε ένα μετριοπαθούς μορφής Ισλάμ, ενθαρρύνοντας τη δυτικού τύπου εκπαίδευση και τις ελεύθερες αγορές.
Ο Ερντογάν, με σύμμαχο τότε τον Γκιουλέν, χρησιμοποίησε την επιρροή αυτού του δικτύου αφότου έγινε πρωθυπουργός το 2003 για να ενισχύσει τη θέση του ενάντια στο εδραιωμένο κοσμικό, κυρίως στρατιωτικό, κατεστημένο στην Τουρκία.
Η «καριέρα» του Γκιουλέν ως χαρισματικού πνευματικού ηγέτη άρχισε να απογειώνεται τη δεκαετία του ’60, όταν τοποθετήθηκε ως κληρικός σε τζαμί στη Σμύρνη. Η βάση των υποστηρικτών του πολλαπλασιαζόταν σταθερά μέχρι τη δεκαετία του 1980, όταν ένα δίκτυο ιδιωτικών σχολείων γκιουλενιστών κάλυπτε όλη την Τουρκία. Η εκδοχή του Ισλάμ που κήρυττε ο Γκιουλέν ήταν ιδιαιτέρως «βολική» και καθόλου απαιτητική, αφού ενθάρρυνε την επιχειρηματικότητα, την απόκτηση πλούτου και άλλες «δυτικές» αδυναμίες.
Στα επόμενα χρόνια, όσο η οικονομία της Τουρκίας μεγάλωνε τόσο πύκνωναν οι οπαδοί του Γκιουλέν στις τάξεις των νεόπλουτων Τούρκων. Έτσι, γκιουλενιστές ήλεγχαν πολλές από τις σημαντικότερες επιχειρήσεις στην Τουρκία, από μεγάλες κατασκευαστικές έως εκδοτικούς οίκους. Το 1986, οι γκιουλενιστές απέκτησαν τη «Zaman», που έγινε η μεγαλύτερη τουρκική εφημερίδα, έως ότου ο Ερντογάν διέταξε το κλείσιμό της το 2016.
Το διαβόητο, σκιώδες δίκτυο του Γκιουλέν εξαπλώθηκε τελικά σε όλο τον κόσμο. Στις αρχές της δεκαετίας 2000 η οργάνωση λειτουργούσε σχολεία, νοσοκομεία και φιλανθρωπικά ιδρύματα σε πάνω από 100 χώρες, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ. Οι υποστηρικτές της, καθώς και τα κέρδη της μετριούνταν σε εκατομμύρια.
Το 2003 ο Γκιουλέν ήταν στο πλευρό του Ερντογάν και του AKP που ήρθαν στην εξουσία. Το ίδιο και οι γκιουλενιστές αξιωματούχοι, που είχαν γεμίσει τα πόστα στην τουρκική γραφειοκρατία από το 1990.
Τα δύο στρατόπεδα, Ερντογάν και Γκιουλέν, λειτούργησαν παράλληλα και αλληλοϋποστηρικτικά όσο ο Ερντογάν άλλαζε την τουρκική οικονομία και έπειτα τον τουρκικό στρατό, που για δεκαετίες είχε το χούι να ξεκινά πραξικοπήματα και να επηρεάζει την πολιτική. Αλλά όσο γιγαντωνόταν η δύναμη του Ερντογάν, οι γκιουλενιστές άρχισαν να θεωρούνται απειλή. Το 2013, έπειτα από ένα σκάνδαλο διαφθοράς στον στενό κύκλο του Ερντογάν, είχε ήδη ξεσπάσει δημόσια έχθρα.
Τα τελευταία χρόνια, ο Γκιουλέν παρέμενε μυστηριώδης. «Επιθυμώ να πεθάνω στη μοναξιά» είχε πει στο περιοδικό «New Yorker», «χωρίς να γίνει γνωστός ο τάφος μου. Μακάρι να μη με θυμάται κανείς».
