Του Κωνσταντίνου Βαθιώτη*
Πριν από μία περίπου δεκαετία, ο Γάλλος καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας Φρεντερίκ Γκρο (Frédéric Gros) εξέδωσε ένα καίριας σημασίας βιβλίο για την «αρχή της ασφάλειας» (μτφ.: Αλ. Κιουπκιολής, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2016), στο οποίο κατέγραψε τα χαρακτηριστικά της νέας μορφής που έχουν προσλάβει οι σύγχρονες κοινωνίες (σελ. 207 επ.):
ΒΙΟΑΣΦΑΛΕΙΑ
Από κοινωνίες πειθαρχίας μετεβλήθησαν σε κοινωνίες ελέγχου, εννοιολογικό κλειδί των οποίων είναι η «βιοασφάλεια», που αποβλέπει στην ταυτοποίηση του πολίτη με βάση τα φυσικά του χαρακτηριστικά και τους βιολογικούς του δείκτες, χωρίς να χρειάζεται να ερωτηθεί για το όνομά του. Αυτός ο τρόπος ταυτοποίησης καθιστά τον ελεγκτή άτρωτο στο ψέμα, αφού «το βουβό σώμα δεν ψεύδεται».
Ο Γκρο συνοψίζει τις λειτουργίες της βιοασφάλειας σε τρία ερωτήματα που απαντώνται με την χρήση της τεχνολογίας: Πρώτον, «ποιος είναι ποιος;» (ταυτοποίηση), δεύτερον, «ποιος είναι πού;» (εντοπισμός) και, τρίτον, «ποιος κάνει τι;» (διασταύρωση ηλεκτρονικών φακέλων). Και με τις τρεις λειτουργίες είναι στενά συνυφασμένη η χρήση ενός μικροτσίπ, που δένεται, επικολλάται ή εμφυτεύεται, προκειμένου να είναι άμεσος ο εντοπισμός ενός ελαττωματικού προϊόντος της διατροφικής αλυσίδας, αλλά και ενός πολίτη (παιδιού ή πάσχοντος από Αλτσχάιμερ) που χάθηκε στον δρόμο. Επίσης, σε ένα υποδόριο μικροτσίπ μπορεί να περιληφθεί όλο το ιστορικό ενός ασθενούς.
Σε ό,τι αφορά την δυνατότητα διασταύρωσης των ψηφιακών δεδομένων μας, ο Γκρο παρατηρεί ότι, σε αντίθεση με το παρελθόν, όπου οι ενέργειές μας δεν άφηναν αποτυπώματα, σήμερα οι περισσότερες κινήσεις μας έχουν αποκτήσει «μια σχεδόν άφθαρτη μνήμη, η οποία χαράσσεται μακριά από εμάς, σε σκληρούς δίσκους». Εδώ εντάσσονται π.χ. οι επικοινωνίες μέσω κινητού τηλεφώνου, οι επισκέψεις σε ιστοσελίδες του διαδικτύου, η αναζήτηση πληροφοριών στον Ιστό, οι αγορές με πιστωτικές κάρτες, αλλά και οι μετακινήσεις στις λεγόμενες «έξυπνες» πόλεις, οι οποίες κατακλύζονται από μηχανές αναγνώρισης και κάμερες. Επομένως, το μεγαλύτερο μέρος των κινήσεών μας που γίνονται με χρήση τεχνολογίας αφήνει ίχνη σε φακέλους.
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΦΑΚΕΛΩΜΑ
Σύμφωνα με τον Γκρο, το «ηλεκτρονικό φακέλωμα» έχει την εξής τρομακτική συνέπεια: Μετατρέπει καθέναν από εμάς σε «αντικειμενικό ύποπτο», επειδή η μνήμη των πράξεών μας και των επικοινωνιών μας διατηρείται αρχειοθετημένη επ’ αόριστον.
Ακόμη πιο τρομακτική, όμως, είναι η επισήμανση του Γκρο ότι «το ηλεκτρονικό φακέλωμα χρησιμεύει για τον προσδιορισμό του προφίλ» του πολίτη όχι μόνο ως καταναλωτή αλλά και ως κακοποιού, ως αρρώστου, ως τουρίστα κ.λπ. Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι είναι τεχνικά ευχερής η κατασκευή ενός μικροτσίπ που θα περιλαμβάνει ποικίλους κώδικες, οι οποίοι θα επιτρέπουν την πρόσβαση στο σύνολο των φακέλων του πολίτη. «Έτσι, για να μάθουμε τις συμπεριφορές, τις προτιμήσεις, τις συνήθειες, τα μηνύματα που έχει στείλει ή λάβει ο καθένας ή τις ασθένειές του, θα αρκούσε αυτός να περάσει από μια πύλη ελέγχου».
Εξαιτίας αυτής της «ψηφιακής διαφάνειας», ο Γκρο οδηγείται στο ανησυχητικό συμπέρασμα ότι «καθένας βρίσκεται δέσμιος του δικαστικού του παρελθόντος, του ιατρικού του ιστορικού, των καταναλωτικών του προτιμήσεων, των πολιτιστικών του συνηθειών. Είναι αδύνατον να ξεφύγουμε από αυτά τα ίχνη, από τις προηγούμενες πράξεις μας, από το καθορισμένο μας προφίλ. […] Αρκεί να σκανάρουμε για να μάθουμε».
ΕΠΙΤΗΡΟΥΜΕΝΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
Ανάλογες είναι και οι επισημάνσεις του Θεοδώρου Παπαθεοδώρου στο βιβλίο του «Επιτηρούμενη Δημοκρατία. Η ηλεκτρονική παρακολούθηση των πολιτών στην κοινωνία της διακινδύνευσης» (εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα 2009, σελ. 117): «Η διαρκής αναζήτηση του “εσωτερικού εχθρού”, η διάχυτη υποψία για τον επικείμενο κίνδυνο, η συρρίκνωση της έννοιας της ιδιωτικότητας (privace) και η συνεχής διεύρυνση ενός υπό επιτήρηση δημόσιου χώρου προσδίδουν στην ασφάλεια μια πολεμική διάσταση και στα μέτρα αντεγκληματικής πολιτικής ένα απροσωποποιημένο ψηφιακό περιεχόμενο».
ΜΕΓΑΛΟΣ ΑΔΕΛΦΟΣ
Ο Γκρο, ήδη από το 2016, έκρουε τον κώδωνα του κινδύνου για το εφιαλτικό μέλλον που ετοιμάζεται με σατανική μεθοδικότητα: «Φοβόμαστε, λοιπόν, αυτές τις νέες τεχνικές ελέγχου, αυτόματης ταυτοποίησης, άμεσου εντοπισμού και ανιχνευσιμότητας των πράξεων, των λόγων, των μετακινήσεων. Επισείουμε το φάσμα του ολοκληρωτισμού. Ο Μεγάλος Αδελφός βρίσκεται παντού. […] Είναι βέβαιο ότι οι νέες τεχνικές καθιστούν δυνατή τη γενικευμένη παρακολούθηση των ατόμων, η οποία μπορεί εύκολα να λάβει συγκεντρωτικές μορφές».
Με δεδομένο, επίσης, ότι «το απαραβίαστο της ατομικής ιδιοκτησίας έχει γίνει φοβερά εύθραυστο», «πολλές από τις ιδιωτικές ή προσωπικές πράξεις» μας «έχουν γίνει διαφανείς», ενώ «οι κωδικοί εισόδου και τα άλλα μέσα αναγνώρισης του χρήστη δεν μας εξασφαλίζουν στο παραμικρό», ο Γκρο διερωτάται: «Είμαι μια νίκη του Μεγάλου Αδελφού, βρισκόμαστε μπροστά σε δημοκρατίες ολοκληρωτικού τύπου;»
Για την απάντηση στο ερώτημα αυτό θα πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν μας το γεγονός ότι οι σύγχρονες μορφές ελέγχου είναι πολύ πιο δημοκρατικές, δικτυακές, συμμετοχικές, ιδιωτικοποιημένες:
«Αγχωμένοι γονείς, ανήσυχοι σύζυγοι, ανενδοίαστοι εργοδότες προμηθεύονται συσκευές ανίχνευσης. Είναι ενημερωμένοι καταναλωτές αυτοί που ενθουσιάζονται επειδή μπορούν να μετατρέψουν την τηλεφωνική τους συσκευή σε “συσκευή αναγνώρισης” για να ενεργοποιήσουν τους κοριούς RFID. Είναι πληροφορημένοι πολίτες αυτοί που επιχαίρουν για την πρόοδο της βιομετρίας, η οποία εμποδίζει την παραχάραξη των ταυτοτήτων».
Ο Γκρο καταλήγει: «Το ολικό προκαλεί τον φόβο της ασφάλειας ως επιτήρησης. Είναι το οργουελικό ή πανοπτικό μοντέλο της πλήρους και συνεχούς επιτήρησης των συμπεριφορών, των λόγων, των σκέψεων. Όλες οι πράξεις και οι κινήσεις μας, οι εκφράσεις και οι σκέψεις μας αναφέρονται σε μια κεντρική αρχή που εξακριβώνει την ιδεολογική τους κανονικότητα, τη συμμόρφωσή τους στις δέουσες συμπεριφορές, τη συμφωνία τους με καθορισμένους πολιτικούς στόχους: ο εφιάλτης του ολοκληρωτισμού».
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΟΥΜΑΝΤΟΣ
Αξίζει να θυμηθούμε τον σκεπτικισμό που είχε εκφράσει για την απειλή του ιδιωτικού βίου μας από την επέλαση της τεχνολογίας ο αείμνηστος καθηγητής Αστικού Δικαίου της Νομικής Σχολής Αθηνών Γεώργιος Κουμάντος σε ένα άκρως επίκαιρο άρθρο του με τίτλο «Η ηλεκτρονική απειλή (κατά του ιδιωτικού βίου)», δημοσιευμένο στο «Βήμα της Κυριακής», φύλλο της 4.11.1979 (σελ. 12). Αναρωτιόταν:
«Τι θα εμποδίσει όμως να καταγραφούν στη μνήμη του ηλεκτρονικού εγκεφάλου κι άλλα στοιχεία, τι πολιτικές σκέψεις διατύπωσα κάποτε, σε ποιες συγκεντρώσεις παρευρέθηκα, τι στάση εκράτησα σε κάποιον απεργιακό αγώνα, ποιον συνάντησα, με ποιον εμίλησα στο τηλέφωνο, τι του είπα, ποιον στραβοκοίταξα ή ποιαν εγλυκοκοίταξα;»
ΚΑΜΕΡΕΣ ΠΑΝΤΟΥ
Δυστυχώς, οι παραπάνω προβληματισμοί αποσιωπήθηκαν από τον αντεισαγγελέα του Αρείου Πάγου κ. Βασίλειο Φλωρίδη, ο οποίος, σε πρόσφατο άρθρο του με τον τίτλο «Κάμερες παντού» («Η Καθημερινή», 6.10.2024, σελ. 39), προπαγάνδισε μονόπλευρα την αρχή της ασφάλειας, γράφοντας ότι, χάρη στις κάμερες βιντεοεπιτήρησης, «ο εγκληματίας και ο παραβάτης θα αισθάνονται πλέον ζεστή την “ανάσα” της οργανωμένης πολιτείας πάνω από το κεφάλι τους», οι δε πολίτες «θα αισθάνονται πιο ασφαλείς όταν γνωρίζουν ότι υπάρχει πρόσθετη ασφάλεια “εξ ουρανού”, χάρη στη νέα τεχνολογία».
Τις «θεμιτές» αντιρρήσεις για την χρήση της νέας τεχνολογίας αντιπαρήλθε ο εν λόγω εισαγγελεύς με το γνωστό επιχείρημα: «Κανένα συνταγματικό του δικαίωμα δεν μπορεί να απολαύσει ο πολίτης, όταν φοβάται να βγει από το σπίτι του. […] Από τη σωστή χρήση της νέας τεχνολογίας θα φοβούνται μόνο οι εγκληματίες και οι παραβάτες».
Τον ίδιο ακριβώς φόβο, όμως, αισθάνονται ήδη οι πολίτες που βιώνουν καθημερινά στο πετσί τους την αντιφιλελεύθερη πολιτική μιας άθλιας νεοταξίτικης κυβέρνησης (και φανατικής υποστηρίκτριας του χρεοκοπημένου δόγματος της μηδενικής ανοχής), η οποία μεταχειρίζεται κάθε πολίτη ως δυνάμει εχθρό της. Γι’ αυτό, τώρα, τα γρανάζια της Νέας Δικτατορίας δεν θα αρκούνται στο να μας παρακολουθούν μόνο με ηχητικά, αλλά θα καταφύγουν και σε οπτικά μέσα, προτάσσοντας την γνωστή, χιτλερικού τύπου, δικαιολογία ότι (και) αυτό είναι «για το καλό μας, για την ασφάλειά μας». Έτσι, θα νιώθουμε ακόμη πιο ζεστή την ανάσα του οργουελικού Κράτους (βλ. και John Gibb, «Ποιος μας παρακολουθεί;», μτφ.: Αρ. Αλαβάνου, εκδ. Α. Α. Λιβάνη, 2005).
Όλα τα σημάδια δείχνουν ότι από την υγειονομική δικτατορία, που είχε ως σημαία της το σύνθημα «μάσκες παντού», έχουμε ήδη περάσει στην φάση της επιτηρούμενης (ψευτο)δημοκρατίας, ακριβέστερα της «ηλεκτρονικής δικτατορίας», σημαία της οποίας δεν αποκλείεται να γίνει το σύνθημα «κάμερες παντού». Κι όταν θα αποδειχθεί ότι ούτε με την καθολική οπτικοακουστική επιτήρηση μειώθηκαν αισθητά «οι «εγκληματίες και οι παραβάτες», το επόμενο βήμα θα είναι να μας υποχρεώσουν σε τσιπάρισμα, μετατρέποντάς μας αμετακλήτως σε ζωανθρώπους – πάντοτε «για το καλό μας»!
*Πρ. Αναπλ. Καθηγητής Νομικής Σχολής Δ.Π.Θ.
