Μνημόσυνο στον διανοητή και δάσκαλο του Γένους Χρήστο Γιανναρά

Ο φιλόσοφος, συγγραφέας και επιστήμονας, ο θεολόγος που αγωνίστηκε με παρρησία για την αναστήλωση της ιερότητας του ανθρώπινου προσώπου, τοποθετήθηκε στο πάνθεον των αθανάτων

Του Γιώργου Παύλου*

Από την ημέρα και ώρα που ανακοινώθηκε η είδηση της εκδημίας του Χρήστου Γιανναρά, ορισμένοι φιλόλογοι, φιλόσοφοι, ιστορικοί κ.λπ. άρχισαν να χύνουν δηλητήριο για το πρόσωπο του ανδρός. Έχοντας ξεχάσει όλοι αυτοί ότι σεβόμεθα τον νεκρό ως κάτι το ιερό, αποδεικνύουν ότι δεν έχουν ουδεμία σχέση με το ήθος αυτού του τόπου, από τον Όμηρο μέχρι σήμερα, κατά το οποίο ο νεκρός, ακόμη και ο μεγαλύτερος εχθρός μας, είναι ο άλλος και αληθινός εαυτός μας και χρειάζεται τη δική μας προσευχή για να περάσει αλώβητος το άπειρο αχανές προς το Επέκεινα.

Και σε όλη του τη ζωή ο Χρήστος Γιανναράς αγωνίστηκε γι᾽ αυτό το ελληνικό και ορθόδοξο ήθος της ιερότητας του ανθρώπινου προσώπου, όσο και αν αυτό έχει εκπέσει.

Δεν ανήκω στον κύκλο των μαθητών του Χρήστου Γιανναρά. Όμως, έχω μελετήσει όλο το έργο του και έχω προσωπική άποψη. Γνώρισα την Ορθοδοξία από «ατύχημα», αναζητώντας ενστικτωδώς ως Έλληνας και ως ανήκων στη γενιά του Πολυτεχνείου την αλήθεια και ψάχνοντας παντού – επιστήμη, πολιτική, αρχαία Ελλάδα, φιλοσοφία, Καζαντζάκης, Ντοστογιέφσκι, Αριστερά, άθεοι συγγραφείς, ανατολικές φιλοσοφίες και θρησκείες, μαρξιστικές και χριστιανικές νεολαίες και ούτω καθεξής.

Στο Άγιον Όρος

Ο Ραμπιτρανάθ Ταγκόρ, ο Λάο Τσε, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης ήσαν οι πρώτοι αγαπημένοι μου συγγραφείς. Βεβαίως, η πρώτη μου επαφή με τον Θεό ήσαν οι εικόνες του Χριστού στον φτωχικό ναό του μικρού χωριού μου, τη Μάκιστο, στην ορεινή Πελοπόννησο. Τελικώς, «διωγμένος» από παντού, συνάντησα στο Άγιον Όρος τον πατέρα -Άγιο πλέον- Παΐσιο πριν γίνει «διάσημος» και μόδα, και άλλους Αγιορείτες, καθώς και τον πατέρα -Άγιο πλέον- Πορφύριο στην Πεντέλη και μετά στον Ωρωπό. Σε αυτούς τους δυο μοναχούς βεβαιώθηκα ότι ο Χριστός μπορεί να είναι ολοζώντανος και όντως παρών στους Αγίους του, όπως όταν ζούσε στη Γη. Ότι υπάρχουν και σήμερα άνθρωποι που γνωρίζουν και ζουν με τον Χριστό, όπως τον γνώρισα και εγώ από μικρό παιδί στις εικόνες Του και στα φτωχικά εκκλησάκια στο χωριό μου, αλλά και στα πρόσωπα νέων και γέρων, και τον έψαχνα παντού.

Τα πρώτα θεολογικά βιβλία που με καθόρισαν ήσαν το «Εισοδικόν» του π. Βασιλείου Γοντικάκη, το «Προπατορικόν Αμάρτημα» του π. Ιωάννη Ρωμανίδη, η «Δημιουργία και Απολύτρωση» του π. Γεωργίου Φλωρόφσκι, το «Ανθρωπος και Θεάνθρωπος» του π. Ιουστίνου Πόποβιτς, νυν Αγίου Ιουστίνου του Νέου. Με τον Χρήστο Γιανναρά γνωριστήκαμε αρκετά αργότερα, σε ημερίδες και συνέδρια φιλοσοφίας στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν και αλλού. Τα βιβλία του τα μελέτησα συστηματικά και σε βάθος, όπως και πολλών άλλων Ελλήνων και ξένων στοχαστών, ιδίως πριν από πολλές δεκαετίες, όταν άρχισα ως πανεπιστημιακός δάσκαλος να διδάσκω εκτός από φυσικομαθηματικές επιστήμες και φιλοσοφία της επιστήμης, της παιδείας και του πολιτισμού σε διάφορες σχολές, παιδαγωγικά και φιλολογικά τμήματα του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης.

Ως επιστήμονας και ως χριστιανός, όσο μπορώ να πω πως είμαι κάτι τέτοιο, διότι πάντα, ακόμη και τώρα που γέρασα, νιώθω αρχάριος σε όλα, θεωρώ ότι ο Χρήστος Γιανναράς είναι ένα φαινόμενο παγκόσμιας εμβέλειας και κύρους, ανθρώπου, συγγραφέα, στοχαστή, φιλοσόφου και επιστήμονα. Η σκέψη του Χρήστου Γιανναρά είναι τόσο μπροστά που εύκολα παρεξηγείται από ανθρώπους, είτε χριστιανούς είτε φιλοσόφους και όσους άλλους που στερούνται τη βαθιά κατανόηση της επιστήμης, της φιλοσοφίας και της θεολογίας.

Δεν γνωρίζω άλλον Έλληνα στοχαστή με τόση ευρύτητα γνώσεων βιωμένων, και όχι μηχανικά φερομένων, αλλά και με σπάνιο ήθος ευαισθησίας και ανθρωπιάς. Ο Χρήστος Γιανναράς είναι όντως φαινόμενο και πηγαίος επιστήμονας, φιλόσοφος, στοχαστής και θεολόγος αληθινός. Είναι από μόνος του ένα ολόκληρο, ολοζώντανο πανεπιστήμιο. Μια μοναδική πηγή βιωματικής πολυεπίπεδης γνώσης και αλήθειας. Κατανοούσε τα μαθηματικά και τη λογική, τη σύγχρονη φυσική θεωρία, την ψυχανάλυση, την κοινωνιολογία, την οικονομία, την ιστορία, τη φιλοσοφία, τη θεολογία, την ποίηση και την ορθόδοξη ασκητική όσο λίγοι άνθρωποι των γραμμάτων στην Ελλάδα και την Ευρώπη. Όχι μόνο δεν ήταν αντιευρωπαίος, όπως πολλοί θέλησαν να τον κατηγορήσουν, αλλά κατανοούσε και αγαπούσε σε βάθος την Ευρώπη της επιστήμης, της τέχνης, της φιλοσοφίας, της θεολογίας.

Ενώνει όλες τις επιστήμες σε ένα φωτεινό όλον ως σύγχρονος Πλάτων και σύγχρονος Αριστοτέλης. Διότι όλες οι επιστήμες της φύσης, του ανθρώπου, της κοινωνίας και της πολιτείας σχετίζονται με το γεγονός της πόλης των ονομάτων. Όλες οι επιστήμες είναι θετική ή αρνητική αναφορά και δίψα του ζωντανού και άκτιστου θείου λόγου, που είναι συγχρόνως όλος παρών και όλος απών ως άκτιστη τριαδική και προσωπική παρουσία-απουσία.

Ο Χρήστος Γιανναράς είναι από τους λίγους Έλληνες που αντιλαμβάνονται αληθινά και εις βάθος τι είναι η αρχαία Ελλάδα και τι η χριστιανική Ελλάδα. Γνωρίζει όσο λίγοι στοχαστές τα υπέρ και τα κατά της Δύσης. Η γλώσσα του Χρήστου Γιανναρά είναι πραγματικό μνημείο κι έργο ασυναγώνιστης τέχνης και δύναμης διείσδυσης στο πνεύμα και στις αλήθειες που κουβαλά το ανθρώπινο γένος, όπως τα αρχαία και τα βυζαντινά μνημεία μας. Ο λόγος του είναι γνήσια ερωτικός, γνήσια φιλοσοφικός, κυριολεκτικά, δηλαδή μυητικός στις ρίζες του λόγου, γνήσια ασκητικός και προφητικός. Ως νοσταλγός του παγκόσμιου και καθολικού Θεού Λόγου, που κρύβεται όταν φανερώνεται και φανερώνεται όταν κρύβεται, ο λόγος του Γιανναρά είναι σταυρικός και γεμάτος εμπειρία του Σαρκωμένου Θεού Λόγου, που σταυρώθηκε και αναστήθηκε από έρωτα μανικό για τον άνθρωπο, τη δική Του κτιστή εικόνα. Ο Χρήστος Γιανναράς είναι ένα πραγματικό ελληνικό καλοκαίρι και μια διαρκής λιακάδα του πνεύματος.

Όλος ο αγώνας και η αγωνία του Χρήστου Γιανναρά ως επιστήμονα, ως στοχαστή, ως φιλοσόφου, ως ανθρώπου και ως οικουμενικού Έλληνα είναι να σώσει από την ιδεολογικοποίηση και την εγκόσμια χρησιμοθηρία το ασύλληπτο και μοναδικό μεγαλείο του Χριστού ως σαρκωμένου, σταυρωμένου και αναστημένου Θεού. Αυτό που σώζεται και φυλάσσεται στην αγνή καρδιά και την εκκλησιαστική εορταστική εμπειρία του λαού μας και των απλών ανθρώπων που περιγράφει ο Παπαδιαμάντης, αυτός ο μεγάλος δάσκαλός μας. Αγωνίζεται ο Χρήστος Γιανναράς να διαφυλάξει τούτο το μέγιστο για την Ιστορία και τη μοίρα του ανθρώπου Σημείο Μέγα εξ Ουρανού που ανέτειλε στη Ναζαρέτ, στη Γαλιλαία και την Ιερουσαλήμ από κάθε μορφή αχρήστευσης, θρησκειοποίησης, ιδεολογικοποίησης και εκκοσμίκευσης. Ακούραστος νοσταλγός του θείου και άκτιστου έρωτος και μανικού εραστού κάθε ανθρώπινου προσώπου.

Ο Χρήστος Γιανναράς είναι ενήμερος ότι η αρχαία Ελλάδα και ο αρχαίος κόσμος, με τις τέχνες του, τις επιστήμες, τις θρησκείες και τις φιλοσοφίες του, εκινείτο και ανέμενε αγωνιωδώς τον Χριστό, τον Υιό της Παρθένου. Γι᾽ αυτό ακάματα ο Χρήστος  Γιανναράς μέχρι την τελευταία του στιγμή αγωνίστηκε για τον Χριστό και την Εκκλησία του, όπως ο Σωκράτης μέχρι τέλους αγωνιζόταν να σώσει τους Αθηναίους στην περιοχή της αλήθειας, πρόδρομος και αυτός του Χριστού και της Εκκλησίας Του. Αφού η αρχαία Εκκλησία του Δήμου με θυσίες, διωγμούς, μαρτύρια και αίματα θα καταστεί Εκκλησία του Χριστού, τόπος άρρητου και θείου κάλλους, τόπος αλησμόνητης και αληθούς συναντήσεως όλων στην όντως ζωή, συναντήσεως όλων επί τω αυτώ και νίκης της φθοράς και της λήθης των όντων. Τόπος αλησμόνητης αλήθειας, ένωσης και έρωτος ζώντων προσώπων, κτιστών και άκτιστων. Όσοι διά του Χριστού, ή εναντίον του Χριστού, θέλουν να εξουσιάζουν τον κόσμο και τους ανθρώπους, αυτοί θα σκοντάφτουν πάντοτε στη σκέψη και στο έργο του Χρήστου Γιανναρά, αυτού του ιδιότυπου παιδιού, φιλοσόφου νοσταλγικού της αλήθειας των όντων και σύγχρονου μάρτυρα του Χριστού.

Ευχόμαστε ο Χριστός να του συγχωρεί κάθε ανθρώπινο λάθος και αδυναμία και να τον σώζει αιωνίως στη Χώρα του Αχωρήτου, στη Χώρα των ζώντων παιδιών Του και φίλων Του.

Η εμπειρία του θείου έρωτα

Ο Χρήστος Γιανναράς μεταφέρει στη σύγχρονη παγκόσμια φιλοσοφία την εμπειρία του προσώπου και του έρωτα, που είναι πάντα θείος, εάν είναι έρωτας αληθινός προσώπου και μοναδικότητας.

Βιώνει ο Χρήστος Γιανναράς τη θεία παρουσία μέσα στον κόσμο ως γνήσιος Έλληνας ποιητής και μύστης, ως αληθινά χριστιανός, δηλαδή ορθόδοξος. Ενώ είναι ο ίδιος άνδρας γεμάτος σοφία ανθρώπινη, συγχρόνως στέκεται με δέος ως ελάχιστος και ανύπαρκτος, ως ζητιάνος και άπορος εμπρός στον Σταυρό του Χριστού.

Αλλά και με δέος και σεβασμό εμπρός σε κάθε ανθρώπινο πρόσωπο και κτιστό ον. Μαθητής του Αριστοτέλη και όλων των μεγάλων στην αιώνια απορία τους: «ἀεὶ ἀπορούμενον καὶ ἀεὶ ζητούμενον τί ἐστι τὸ ὄν».

Θρήνος για τη θνήσκουσα Ελλάδα που μισεί καθετί γνήσια ελληνικό κι ορθόδοξο

Το πάθος του Χρήστου Γιανναρά για την Ελλάδα και το Βυζάντιο, αλλά και ο θρήνος του για τη σύγχρονη Ελλάδα δεν είναι ένας εύκολος εθνικισμός, φυλετισμός ή ό,τι άλλο παρόμοιο. Είναι το πάθος και ο θρήνος ενός ανθρώπου που αντιλαμβάνεται όσο λίγοι σήμερα τι ήταν η αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο, τι σήμαιναν και τι σημαίνουν για τον παγκόσμιο άνθρωπο και πολιτισμό. Τι είναι η αλήθεια και τι η αίρεση. Τι είναι η ορθόδοξη Ανατολή, τι η παπική και τι η αιρετική Δύση με όλα τα κάλλη και τα μεγαλεία της που θάμπωσαν τους αγράμματους, δήθεν γραμματισμένους νεοέλληνες.

Όμοια, ο θρήνος του για τη σημερινή θνήσκουσα Ελλάδα είναι βαθιά εμπειρία τού τι θα μπορούσε να προσφέρει η σύγχρονη Ελλάδα σε όλη την ανθρωπότητα ως παγκόσμιο σχολείο πολιτισμού και Ορθοδοξίας και ως παγκόσμιο κέντρο παιδείας και δημοκρατίας. Αντί δηλαδή το παρόν νεοελληνικό κομματικοποιημένο και ανθελληνικό κρατίδιο να προσβάλλει την πολυχιλιετή Ιστορία του και να μισεί έως θανάτου την αναλλοίωτη παγκόσμια, οικουμενική και ορθόδοξη Ελλάδα, τι θα μπορούσε να προσφέρει στον παγκόσμιο πολιτισμό.

Θρηνεί ο Χρήστος Γιανναράς για το ότι η παρούσα υποτελής, ξενομανής και γελοιωδώς δυτικοποιημένη ελληνική, κατ᾽ ουσίαν μισελληνική και ανθελληνική κομματοκρατία, μισεί καθετί γνήσια ελληνικό, ορθόδοξο, ανθρώπινο και δημοκρατικό. Θρηνεί ακόμη, διότι η κρατικοποιημένη και θρησκειοποιημένη εκκλησιαστική Ιεραρχία προδίδει και αυτή το δικό της μαρτυρικό προγονικό παρελθόν και συμμετέχει σε ένα ιστορικό έγκλημα κατά του διαχρονικού Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας των μεγάλων Πατέρων, Αγίων και μαρτύρων του λαού μας.

*Καθηγητής Φυσικής στο ΔΠΘ και Δρ Φιλοσοφίας ΑΠΘ

Δημοσιεύεται στη «δημοκρατία»