Μωυσής και μονοθεϊσμός (α)

Η Βίβλος αποτέλεσε για τους περισσότερους ένα αξιόπιστο βιβλίο όπου εμφαίνεται η πρόοδος του ιουδαϊσμού προς την πνευματικότητα

Του Παντελή Βασματζίδη*

Είναι γεγονός ότι όποιος ασχολείται με θρησκευτικά και εθνολογικά ζητήματα κινδυνεύει να καταστεί δυσάρεστος. Ωστόσο, η αναζήτηση και η ενδεχόμενη αποκάλυψη της αλήθειας αποδίδουν πάντοτε ένα γνωστικό όφελος. Η ιστορική προσωπικότητα του Μωυσή, ως απελευθερωτή, νομοθέτη και ιδρυτή θρησκείας, απασχόλησε πολλούς μελετητές. Οι αναφορές στα ιερά βιβλία και στις καταγεγραμμένες παραδόσεις των Εβραίων υποδηλώνουν την ύπαρξή του και την έξοδό του από την Αίγυπτο κατά τον 13ο ή 14ο αιώνα π.Χ. Είναι δικαιολογημένος ο ισχυρισμός ότι ο βασικός κορμός της ιστορίας του λαού του Ισραήλ θα ήταν ακατανόητος χωρίς την προαναφερθείσα παραδοχή. Ωστόσο κατά τον 19ο αιώνα ο Μωυσής θεωρείτο ως ένα μυθικό πρόσωπο, με την ανάπτυξη του Ιουδαϊκού μονοθεϊσμού και την ηθική του ανωτερότητα να αποδίδεται στο έργο των προφητών (9ος-3ος αιώνας π.Χ.). Επειδή η ανάλυση κειμένων και λόγου μπορεί να ξεχωρίσει τα μυθεύματα από τους ιστορικούς πυρήνες, γι’ αυτό ακριβώς η Βίβλος αποτέλεσε για τους περισσότερους ένα αξιόπιστο βιβλίο όπου εμφαίνεται η πρόοδος του ιουδαϊσμού προς την πνευματικότητα.

Στην υπόθεση του Μωυσή το πρώτο στοιχείο που κινεί το ενδιαφέρον είναι το όνομά του, που στα εβραϊκά εκφέρεται «Μοσέ». Στην Παλαιά Διαθήκη αναφέρεται ότι η θυγατέρα του Φαραώ που τον έσωσε στο έλος του Νείλου «επωνόμασε το όνομα αυτού Μωυσή» με την ετυμολογική αιτιολογία «εκ του ύδατος αυτόν ανελόμην», «διότι τον τράβηξα μέσα από το νερό» (Έξοδος Κεφ. Β εδ. 10). Αυτή η εξήγηση είναι προφανώς ανεπαρκής καθώς κατά πρώτον η λέξη «Μόσε» στα εβραϊκά έχει ενεργητικό χαρακτήρα και σημαίνει «ο εξελκών», δηλαδή αυτός που τραβά κάτι προς τα έξω και κατά δεύτερον δεν είναι λογικό να αποδοθεί σε μία πριγκίπισσα της Αιγύπτου η παραγωγή του ονόματος από τα εβραϊκά. Αντίθετα, υπάρχει η εικασία ότι το όνομα Μωυσής προέρχεται από τον θησαυρό της αιγυπτιακής γλώσσας.

Εύχρηστο υποκατάστατο

Ο J.H. Breasted, Αμερικανός αρχαιολόγος, αιγυπτιολόγος και ιστορικός (1865-1935) στο «History of Egypt» (1906) αναφέρει ότι η αιγυπτιακή λέξη «μόζε» σημαίνει παιδί και ότι πρόκειται για μια σύνταξη πλήρων ονομάτων όπως Αμεν-μόζε, παιδί του Άμμωνα ή Πταχ-μόζε, παιδί του Πταχ ή Φθα, θεού που οι Έλληνες τον ταύτιζαν με τον Ήφαιστο. Τα ονόματα αυτά αποτελούν με τη σειρά τους συντμήσεις μεγαλύτερων προτάσεων. Ο Άμμων (χάρισε ένα) παιδί ή ο Πταχ (χάρισε ένα) παιδί. Προοδευτικά το όνομα «παιδί – μόζε» έγινε ένα εύχρηστο υποκατάστατο του εκτενούς και πλήρους ονόματος. Ανάλογα θεοφόρα ονόματα βρίσκονται στον κατάλογο των βασιλέων της Αιγύπτου, όπως Αχ-μόζε (Αχμωσις), Θουτ-μόζε (θούθμωσις) και Ρα-μόζε (Ραμσής). Είναι λοιπόν πολύ πιθανόν ο Μωυσής, ως φορέας αιγυπτιακού ονόματος, να ήταν Αιγύπτιος.

Ο Otto Rank, Αυστριακός ψυχαναλυτής (1884-1939), στο έργο του «ο μύθος της γέννησης του ήρωα» (1909) πραγματεύεται το γεγονός ότι όλοι σχεδόν οι πολιτισμένοι λαοί απαρχής τους εξύμνησαν σε ποιήματα και μύθους τους ήρωές τους και διατύπωσαν την ιστορία της γέννησης και της νεότητας αυτών με φανταστικά χαρακτηριστικά που μοιάζουν καταπληκτικά.

Τα πιο γνωστά ονόματα είναι ο Σαργών, βασιλιάς των Ακκαδίων και ιδρυτής της Βαβυλώνας τον 28ο αιώνα π.Χ., ο Αιγύπτιος Μωυσής, ο Κύρος των Περσών, ο Ρωμύλος των  Ρωμαίων, ο Κάρνα του σανσκριτικού έπους Μαχαμπαράτα, ο Βαβυλώνιος Γιλγαμές και οι Έλληνες Οιδίπους, Περσεύς, Ηρακλής, Πάρις, Τήλεφος, Αμφίων και Ζήθος. Σε μια προσωπική του αναφορά ο Σαργών λέει ότι δεν γνώρισε τον πατέρα του, ότι η παρθένα μητέρα του όταν έμεινε έγκυος τον γέννησε κρυφά και τον έβαλε σε ένα καλάθι από καλάμια. Μετά έκλεισε την πόρτα με πίσσα και τον άφησε στο ποτάμι που τον μετέφερε στον καλοκάγαθο νερουλά Ακκι υπό την προστασία της Αστάρτης. Η αναφορά αυτή αναπαράγεται αργότερα και στην ιστορία των παιδικών χρόνων του Μωυσή. Η έκθεση του βρέφους σε καλάθι συμβολίζει σαφώς τη γέννηση, το καλάθι τη μήτρα και το νερό το ενάμνιο υγρό.

Ο μύθος της γέννησης του ήρωα εστιάζεται γενικά στη θαρραλέα εξέγερση του παιδιού-ήρωα κατά του πατέρα. Παρουσιάζει το παιδί να έχει γεννηθεί παρά τη θέληση του πατέρα και να έχει διασωθεί παρά τις κακές του προθέσεις. Η πρώτη οικογένεια, στην οποία γεννιέται το παιδί, η επιφανής, είναι συνήθως βασιλικό περιβάλλον, ενώ η δεύτερη, στην οποία μεγαλώνει το παιδί, είναι η άσημη. Η κοινωνική αντίθεση εξυπηρετεί τον μύθο, ο οποίος θέλει να τονίσει την ηρωική φύση του μεγάλου άνδρα.

Η περίπτωση του Μωυσή είναι εντελώς διαφορετική. Εδώ η πρώτη οικογένεια είναι αρκετά άσημη, καθώς οι γονείς του είναι Εβραίοι Λευίτες, ενώ η δεύτερη οικογένειά του, στην οποία μεγαλώνει, είναι ο βασιλικός οίκος της Αιγύπτου. Επειδή οι Αιγύπτιοι δεν είχαν λόγο να εγκωμιάσουν τον Μωυσή, διότι δεν ήταν ήρωάς τους, ο μύθος δυνητικά πρέπει να δημιουργήθηκε στους κόλπους του εβραϊκού λαού. Εάν ο Μωυσής δεν είναι γιος του βασιλιά, ο μύθος αδυνατεί να τον χρίσει ήρωα. Εάν πάλι παραμείνει εβραιόπουλο, ο μύθος δεν συμβάλλει στην εξύψωσή του. Ένα είναι απόλυτα σαφές· η διαβεβαίωση ότι το παιδί διατηρήθηκε στη ζωή παρά τις αντίξοες εξωτερικές δυνάμεις που το απείλησαν.

Μεγαλοπρεπής μονοθεϊσμός

Ο Sigmund Freud, Αυστριακός ψυχίατρος, θεμελιωτής της ψυχανάλυσης, άθεος και εβραϊκής καταγωγής (1856-1939), στο σύγγραμμά του «Ο άνδρας Μωυσής και η μονοθεϊστική θρησκεία» (1939) αναφέρει ότι ο Μωυσής είναι ένας επιφανής Αιγύπτιος, ο οποίος μέσω του μύθου οφείλει να εμφανιστεί ως Εβραίος. Η πρώτη οικογένεια, εκείνη από την οποία εκτέθηκε ως παιδί, είναι επινοημένη, ενώ η δεύτερη, εκείνη που το δέχτηκε και το ανέθρεψε, είναι η πραγματική. Η απόκλιση του μύθου του Μωυσή από τους άλλους του είδους του μπορεί να αναχθεί σε μία ιδιαιτερότητα της ιστορίας του Μωυσή. Ενώ συνήθως ένας ήρωας στην πορεία της ζωής του εξυψώνεται πάνω από την ταπεινή του αφετηρία, η ηρωική ζωή του άνδρα Μωυσή αρχίζει με την κάθοδό του από τα ύψη καθώς ξεπέφτει ανάμεσα στα τέκνα του Ισραήλ.

Είναι δύσκολο να βρεθούν τα κίνητρα ενός επιφανούς Αιγυπτίου, ο οποίος τέθηκε επικεφαλής ενός πλήθους πολιτιστικά υπολειπόμενων εποίκων για να εγκαταλείψει μαζί τους τη χώρα του. Μάλιστα, δεν κατέστη μόνο πολιτικός ηγέτης των Εβραίων αλλά νομοθέτης και παιδαγωγός και τους επέβαλε μια νέα θρησκεία που ακόμη και σήμερα αποκαλείται μωσαϊκή. Οι νομαδικές φυλές που ζούσαν στην Αίγυπτο είχαν ασφαλώς τη δική τους μορφή θρησκείας. Εάν ο Μωυσής ήταν Αιγύπτιος, μπορούμε να υποθέσουμε ότι τους έδωσε την αιγυπτιακή. Ωστόσο, υπάρχει μια μεγάλη αντίθεση ανάμεσα στην αναγόμενη στον Μωυσή εβραϊκή θρησκεία και την αιγυπτιακή. Η πρώτη είναι ένας μεγαλοπρεπής άκαμπτος μονοθεϊσμός. Κυριαρχεί ένας μοναδικός, παντοδύναμος, απρόσιτος θεός που δεν επιτρέπει τη θέαση, την απεικόνιση και την προφορά του ονόματός του.

Στην αιγυπτιακή θρησκεία υπάρχει ένας απεριόριστος πολυθεϊσμός, ένα πλήθος θεοτήτων ποικίλης ισχύος και καταγωγής, αρκετές προσωποποιήσεις μεγάλων φυσικών δυνάμεων, όπως ουρανός, γη, ήλιος, σελήνη, ένα αφηρημένο ον, η «Μα», που εκπροσωπεί την αλήθεια και τη δικαιοσύνη, και ο δύσμορφος νάνος Βες ή Βιζού ή Βησάς. Μαγικές ρήσεις, τελετουργικές πράξεις και φυλαχτά δέσποζαν στη λατρεία τους. Είναι εμφανής η διαφορά του πνευματικού επιπέδου, καθώς η μία θρησκεία βρίσκεται σε πρωτόγονες φάσεις εξέλιξης, ενώ η άλλη στην κορυφή των λεπτών αφαιρέσεων.

Όμως, υπάρχει και μια άλλη αντίθεση μεταξύ των δύο θρησκειών. Αντίθετα με τη λατρεία του δημοφιλούς Όσιρι, κυρίαρχου θεού του άλλου κόσμου και των νεκρών, ο οποίος σηματοδοτούσε την αδιαμφισβήτητη άρνηση των Αιγυπτίων για τον θάνατο και την πίστη στη συνέχεια της ύπαρξης στο υπερπέραν, η αρχαία εβραϊκή θρησκεία είχε παραιτηθεί εντελώς από την ιδέα της αθανασίας.

*Συγγραφέας – Ψυχίατρος