Άμμες σε γ’ εσσόμεθα πολλώ κάρρονες;

Το βαθύτερο περιεχόμενο της θυσίας του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου κρύβεται στη φράση «Ο βασιλεύς μας εσκοτώθη, καμμία συνθήκη δεν έκαμε»

Της Μάγδας Αναγνωστή*

«Εμείς […] ποτέ συμβιβασμόν δεν εκάμαμε με τους Τούρκους. Άλλους έκοψε, άλλους εσκλάβωσε με το σπαθί και άλλοι, καθώς εμείς, εζούσαμε ελεύθεροι από γενεά σε γενεά. Ο βασιλεύς μας εσκοτώθη, καμμία συνθήκη δεν έκαμε, η φρουρά του είχε παντοτεινόν πόλεμον με τους Τούρκους και δύο φρούρια ήτον πάντοτε ανυπότακτα. […] Η φρουρά του βασιλέως μας είναι οι λεγόμενοι Κλέφται, τα φρούρια η Μάνη και το Σούλι και τα βουνά».

Έτσι αποκρίθηκε ο Γέρος του Μοριά στον Άγγλο ναύαρχο Χάμιλτον, όταν εκείνος του πρότεινε να συμβιβαστούν με τους Τούρκους μπροστά στον κίνδυνο της εισβολής του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο.

Το παραπάνω περιστατικό μεταφέρει ο ίδιος ο Κολοκοτρώνης στα απομνημονεύματά του, όπως τα υπαγόρευσε στον Γεώργιο Τερτσέτη. Τα λόγια αυτά ήρθαν έντονα, πιεστικά, σχεδόν σφηνώθηκαν στον νου μου τις μέρες αυτές, 571 ολόκληρα χρόνια από την πτώση της Πόλης. «Τὸ δὲ τὴν πόλιν σοι δοῦναι, οὔτ’ ἐμόν ἐστιν οὔτ’ ἄλλου τῶν κατοικούντων ἐν ταύτῃ· κοινῇ γὰρ γνώμῃ πάντες αὐτοπροαιρέτως άποθανοῦμεν καὶ οὐ φεισόμεθα τῆς ζωῆς ἡμῶν» απάντησε ο Κωνσταντίνος ΙΑ΄ στις αξιώσεις του Μεχμέτ Β΄ να παραδώσει την Κωνσταντινούπολη για να σώσει τη ζωή του. Δεν το έκανε! Επικεφαλής ενός μικρού στρατού, που δεν ξεπερνούσε τους 7.000 άνδρες, αντιπαρατάχθηκε στο οθωμανικό στράτευμα, αποτελούμενο από 50.000 περίπου τακτικό στρατό,  100.000 έως 150.000 ατάκτους και βοηθητικούς, και ένα πανίσχυρο πυροβολικό, στέλνοντας μήνυμα αντίστοιχο του «Μολών λαβέ». Δεν το έσκασε ούτε την τελευταία στιγμή, όταν πλέον είχαν όλα χαθεί. Πολέμησε σαν απλός στρατιώτης στο πιο αδύνατο σημείο της άμυνας των τειχών της πόλης. Και πέθανε σαν απλός στρατιώτης και θάφτηκε μάλλον σε ομαδικό τάφο, γι’ αυτό και δεν βρέθηκε ποτέ ο τάφος του, ούτε η σορός του. Τα καταγράφει ο Γεώργιος Φραντζής ή Σφραντζής (1401-1480), ιστορικός της Άλωσης, στενός φίλος και συνεργάτης του αυτοκράτορα, και αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων, στο «Χρονικό της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης». Έτσι, αυτός που πρώτος ονόμασε τον εαυτό του «βασιλέα των Ελλήνων» έγινε τελικά ο πρώτος ήρωας του νεότερου Ελληνισμού, έγινε αυτός που δίδαξε πως το «να ζεις και να πεθαίνεις σαν ραγιάς» είναι αιώνιος θάνατος.

Το νόημα της θυσίας 

Διαβάζοντας όμως ξανά την αυτοβιογραφία του Κολοκοτρώνη, συνειδητοποίησα πως το νόημα της θυσίας του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου δεν περιοριζόταν στο «αὐτοπροαιρέτως άποθανοῦμεν», στάση που αργότερα εκφράστηκε με την αντίθεση «ελευθερία ή θάνατος». Ο θάνατός του δεν αποτελούσε απλά ένα αξεπέραστο υπόδειγμα πατριωτισμού, παράδειγμα προς μίμησιν για τις γενιές που ήρθαν και θα ‘ρθουν. Το βαθύτερο περιεχόμενο της θυσίας του κρύβεται στη φράση «Ο βασιλεύς μας εσκοτώθη, καμμία συνθήκη δεν έκαμε». Δεν συνθηκολόγησε, δεν παραδόθηκε. Αποκάλυψε τον Μεχμέτ Β΄ στην παγκόσμια Ιστορία ως έναν κατακτητή, και μάλιστα βάρβαρο κατακτητή, και την εξουσία των Οθωμανών επί των Ελλήνων ως κατοχική εξουσία, την δε παρουσία τους στην Πόλη ως κατοχή και τα στρατεύματά τους ως κατοχικά. Κι αυτό έδινε ισχυρή νομιμοποίηση σε οποιαδήποτε μελλοντική εξέγερση των Ελλήνων. Νομιμοποίηση στην οποία βασίστηκε και η επερχόμενη Εθνεγερσία, η απελευθέρωση της Ελλάδας και η διεθνής αναγνώρισή της ως ελεύθερου κράτους. Τι κι αν περάσαν 400 σχεδόν χρόνια; Η προαίρεση ήταν δεδομένη και η νομική βάση ισχυρή. Κι αυτό να μην το λησμονούμε ποτέ.

Θα πρέπει στο σημείο αυτό να τονίσουμε με έμφαση κάτι που δυστυχώς εύκολα ξεχνάμε, αν δεν το αγνοούμε ολότελα. Κάτι το οποίο ο Κολοκοτρώνης γνωρίζει σωστά και τεκμηριωμένα. Όταν λέει «Εμείς […] ποτέ συμβιβασμόν δεν εκάμαμε με τους Τούρκους […] η φρουρά του είχε παντοτεινόν πόλεμον […] και δύο φρούρια ήτον πάντοτε ανυπότακτα […] η Μάνη και το Σούλι», είναι ιστορικά απολύτως ακριβής. Για τέσσερις ολόκληρους αιώνες, οι Έλληνες εμπνέονταν από τη θυσία του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, την τραγούδησαν με εκατοντάδες τραγούδια απ’ άκρου σ’ άκρον του ελληνικού χώρου. Προσέβλεπαν στην Υπέρμαχο Παναγιά για βοήθεια. «Σώπασε, κυρά Δέσποινα, και μη πολυδακρύζεις, πάλι με χρόνους, με καιρούς, πάλι δικά μας είναι» (τραγούδι της Άλωσης από τη Θράκη). Θρύλοι εμψυχωτικοί -ο μαρμαρωμένος βασιλιάς, τα μισοτηγανισμένα ψάρια στο Μπαλουκλί, ο καλόγερος της Αγια-Σοφιάς που εξαφανίστηκε στην Ωραία Πύλη με το άγιο δισκοπότηρο- κυκλοφορούσαν από στόμα σε στόμα και διατηρούσαν ζωντανή την ελπίδα της Ανάστασης. Δεν βγήκε ποτέ απ’ τον νου τους πως ο βασιλέας τους ήταν βασιλέας των Ελλήνων και πως «Έλληνες εσμέν το γένος, ως η τε φωνή και η πάτριος παιδεία μαρτυρεί», κατά τη ρήση του Πλήθωνα. Κι αν οι περισσότεροι αγνοούσαν την ύπαρξή του, δεν αγνοούσαν όμως την ιδέα που εκφράζονταν στα λόγια του. Δεν έπαψαν λοιπόν ποτέ να εργάζονται για την απελευθέρωσή τους.

Δεκάδες εκατοντάδες εξεγέρσεις 

Από την πτώση της Κωνσταντίνου Πόλης μέχρι την ίδρυση του νεότερου ελληνικού κράτους, δεκάδες, εκατοντάδες εξεγέρσεις σημειώθηκαν στον ελλαδικό χώρο, από τις οποίες 31 υπήρξαν τόσο σημαντικές σε διάρκεια και έκταση, ώστε να μπορούμε να τις χαρακτηρίσουμε επαναστάσεις. Ήδη στα 1457 υπήρξε η πρώτη αντίδραση στη Μάνη, που διήρκεσε 15 χρόνια, και τελευταία πριν από το 1821 η επανάσταση του παπα-Θύμιου Βλαχάβα στα Τρίκαλα, στα 1807-1808. Πρακτικά, δηλαδή, κάθε 11 χρόνια υπήρξε μία τουλάχιστον σημαντική εξέγερση ενάντια στους δυνάστες. Η συντριπτική πλειονότητα αυτών των επαναστάσεων εκτυλίχθηκαν στην Πελοπόννησο και την Ήπειρο – Θεσσαλία, γεγονός που ο Κολοκοτρώνης συμπυκνώνει ως Μάνη και Σούλι. Κάποιες όμως, όπως  η εξέγερση μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου στα 1571, οι εξεγέρσεις του μητροπολίτη Τρίκκης Διονυσίου του Φιλοσόφου στα 1600 και 1611, τα Ορλωφικά στα 1766-1770, η επανάσταση με τον Λάμπρο Κατσώνη στα 1788, είχαν ευρύτερη απήχηση, έως και πανελλήνια. Τοπικές ή όχι, οι εξεγέρσεις αυτές κράτησαν ζωντανό το ελληνικό ζήτημα όχι μόνο μέσα στο Γένος, αλλά και σε κάθε ελεύθερη καρδιά στην Ευρώπη, μέχρι την ευτυχή κατάληξη της ίδρυσης του νέου ελληνικού κράτους. Μα, χρειάστηκε να περάσουν ακόμη κοντά 90 χρόνια και να χυθεί πολύ αίμα ελληνικό για να οριστικοποιηθούν τα σύνορα της Ελλάδας στη σημερινή τους μορφή. Χρειάστηκε να γίνει κάθε Έλληνας ένας Παλαιολόγος, για να υπερασπιστεί αυτά τα σύνορα όποτε κι αν τα επιβουλεύτηκαν στη συνέχεια.

Μακριά από μας οποιεσδήποτε αλυτρωτικές επιθυμίες ή σκέψεις. Δεν απευθύνουμε (για τον Θεό!) κάλεσμα να πάρουμε την Πόλη. Άλλωστε, πώς θα μπορούσε να συμβεί, όταν στις μέρες μας παρακολουθούμε με τα χέρια σταυρωμένα τη συρρίκνωση του Ελληνισμού και τον εξακολουθητικό αφελληνισμό της χώρας; Το πού ακριβώς στοχεύει αυτός ο σταδιακός αφελληνισμός και μέχρι ποιου σημείου ίσως ακόμη δεν μπορούμε να το ξέρουμε. Ξέρουμε, όμως, πού ακριβώς οδηγεί. Οδηγεί σε Καστελόριζα, Ιθάκες, Πρέσπες, Μόριες και άλλες συναφείς τοποθεσίες.

Όμως, όσο υπάρχει έστω και ένας Έλληνας αποφασισμένος να μην υποκύψει, τίποτα δεν έχει οριστικά χαθεί. Να θυμόμαστε πάντα πως κανείς δεν μπορεί να μας πάρει εκείνα που δεν είμαστε διατεθειμένοι να απαρνηθούμε. Κι όπως έγραψε πάλι ο Κολοκοτρώνης στον Ιμπραήμ: «Μόνο ένας Έλληνας να μείνει πάντα θα πολεμάμε και μην ελπίζεις πως την γην μας θα την κάνεις δική σου. Βγάλ’ το από τον νου σου».

*αρχιτέκτων – συγγραφέας