Εικονοποίηση του χαρακτηρισμού του Αριστοτέλη για τη χείρα ως μέση «των τε χρωμένων αυτή και των οις χρήται»
Του Δημήτρη Αναγνωστή*
Για κανένα άλλο μέρος του σώματος δεν έχει αποθησαυρίσει η γλώσσα μας τέτοιον πλούτο λέξεων, εκφράσεων, παροιμιών και ρητών, όσο για το χέρι. Πλούτο διαφορετικών νοηματικών χρήσεων της λέξης και αναλλοίωτο σε βάθος χιλιετιών.
Για την προέλευση της λέξης χειρ το Μέγα Ετυμολογικόν μας παραδίδει: «Χειρ – παρά το έχω, το κρατώ» και εξηγεί πως «χείραις ο άνθρωπος των άλλων ζώων διαφέρει, τεχνάσθαι δυνάμενος». Δηλαδή το ΜΕΛ δίνει την πρωτοκαθεδρία στο χέρι έναντι των άλλων οργάνων. Στη θέση αυτή προσχωρεί καταρχήν και ο Αναξαγόρας (500-428 π.Χ.), όταν διατυπώνει ότι «διά τα χείρας έστιν ο άνθρωπος φρονιμώτατος», δηλαδή ο άνθρωπος είναι ο πλέον έμφρων των όντων εξαιτίας των χεριών. Ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.), ωστόσο, στο βιβλίο του «Περί ζώων μορίων» αντιστρέφει τη θέση του Αναξαγόρα, ταυτιζόμενος με τις πλέον σύγχρονες ανθρωπολογικές αντιλήψεις. Αντιτείνει ότι ο άνθρωπος «διά το φρονιμώτατον είναι των ζώων, έχει χείρας». Το δυσκλόνητο επιχείρημά του είναι ότι ο νους είναι μείζον της χειρός και επομένως το έλαττον (η χειρ) προστίθεται στο μείζον και όχι το αντίθετο. Επεξηγεί, δε, περαιτέρω, γράφοντας ότι «τω ουν πλείστας δυναμένω δέξασθαι τέχνας, το επί πλείστον των οργάνων χρήσιμον, την χείρα, αποδέδωκεν η φύσις». Δηλαδή ότι η φύσις παραχώρησε το πλέον χρήσιμο από όλα τα όργανα, το χέρι, σε εκείνο από τα όντα που μπορούσε να υποδεχθεί τις περισσότερες τέχνες (δεξιότητες).
Ειδικά στο έργο του «Περί ψυχής» ο Αριστοτέλης κάνει ένα ακόμη βήμα. Πέρα από τη στενότατη σχέση και συνεργειακή αλληλεπίδραση χεριού και εγκεφάλου, τονίζει πως το χέρι δεν είναι παρά «όργανον οργάνων, μέση ούσα των τε χρωμένων αυτή και των οις χρήται» (διάμεσος όσων το χρησιμοποιούν και εκείνων που αυτό χρησιμοποιεί). Βρίσκεται εκεί για να μορφοποιήσει όσα ο νους φαντάζεται αλλά και όσα η ψυχή αισθάνεται, καθώς και εκείνη είναι «ώσπερ η χειρ», διάμεσος μεταξύ νου και σώματος. Στο σημείο αυτό αποτελεί πειρασμό να θυμίσουμε πως η φιλοσοφική αυτή θέση βρήκε την ποιητική της έκφραση από τον Γιάννη Ρίτσο στη «Ρωμιοσύνη»: «…Το χέρι τους είναι κολλημένο στο ντουφέκι / το ντουφέκι είναι συνέχεια του χεριού τους / το χέρι τους είναι συνέχεια της ψυχής τους…». Τρισδιάστατη δε απεικόνιση του χαρακτηρισμού του Αριστοτέλη για το χέρι ως διάμεσου αποτελεί ο «Ορφέας» του Σπύρου Καταπόδη (1933-1998), ένα μπρούτζινο γλυπτό με ύψος 70 εκ. Εδώ τα χέρια του Ορφέα μετατρέπονται στους βραχίονες της λύρας του, τονίζοντας τη συνέχεια μουσικού -χεριών- οργάνου. Η συνέργεια νου, ψυχής και χεριού, διά της εργασίας και της τέχνης, συντελεί στην απελευθέρωση του ανθρώπου από δεσμά κάθε είδους. Έτσι, η ΧΕΙΡΑΓΩΓΗΣΗ οδηγεί έθνη, ομάδες και άτομα στην καταπίεση και κατ’ επέκτασιν στην εξάρτηση, ενώ η ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗ οδηγεί στην ανεξαρτησία.
Σήμερα οι παλιότερες πρακτικές μέθοδοι χειροτεχνίας, χειρωνακτικής εργασίας, δυστυχώς εγκαταλείπονται πλέον. Είτε για αντικειμενικούς λόγους (αλλαγή συνθηκών διαβίωσης μέσα στις πυκνοδομημένες πόλεις, αλλαγή στη δομή της οικογένειας κ.λπ.) είτε υπακούοντας στη μόδα της εποχής μας: απόρριψη κάθε παλαιού και… ειδωλολατρεία νέων αντιλήψεων και παιδαγωγικών πειραματισμών, συχνά με μόνο κριτήριο το νεωτερικό και όχι το όφελος των παιδιών και της υγιούς εξέλιξής τους. Έχουμε περάσει πια στη δακτυλική «επανάσταση». Ο άνθρωπος τείνει να χειρίζεται τα πάντα μέσω κουμπιών και, δυστυχώς, πολύ συχνά, να πιστεύει πως τα διάφορα μηχανήματα και οι συσκευές λειτουργούν πράγματι με το κουμπί, χωρίς να υποψιάζεται καν πως αυτό απλά θέτει σε λειτουργία έναν μηχανισμό για τον οποίο δεν γνωρίζει απολύτως τίποτε. Βεβαίως, η τεχνολογία της πληροφόρησης πολλαπλασιάζει τις δυνατότητες έρευνας και μάθησης, σε μια κοινωνία που διψάει για διαφώτιση και διαλεύκανση διάφορων θεμάτων, που αφορούν την ύπαρξη και την ποιότητα ζωής του ανθρώπου, και διευκολύνει από μια άποψη την επικοινωνία. Όμως ο αυξανόμενος βομβαρδισμός από αταξινόμητες και αζύγιστες πληροφορίες μπορεί να προκαλέσει σύγχυση και διαταραχές προσωπικότητας και είναι η κύρια αιτία για το burnοut-syndrom.
Αυτό ισχύει, επίσης, και για την είσοδο και τη χρήση των computers στα σχολεία, ήδη από πολύ μικρές τάξεις, πράγμα όμως απαραίτητο, αφού, όπως λέγεται, ίσως καθ’ υπερβολήν, η άγνοια στοιχειώδους χρήσης του υπολογιστή στις ημέρες μας ισοδυναμεί με λειτουργικό αναλφαβητισμό. Όμως η σημερινή εκτεταμένη χρήση τους και η δακτυλοποίηση του σχολικού και του ελεύθερου χρόνου των παιδιών ευνοεί την απομόνωση, τον ατομισμό, ίσως και τον εγωισμό και την επιθετικότητα, πράγμα που επιτείνεται από την αντικατάσταση των παλιών ομαδικών παιχνιδιών της αλάνας με ατομικά αθλήματα αυτοάμυνας (judo κ.λπ.) ως εξωσχολική δραστηριότητα. Χωρίς το αντίβαρο άλλων δραστηριοτήτων, όπως τα ομαδικά παιχνίδια και οι χειροτεχνίες, δεν καλλιεργούνται η ενότητα νου και σώματος και η κοινωνικότητα. Τα παιδιά εξαναγκάζονται σε ένα πολιτιστικό άλμα, υπερπηδώντας το στάδιο της εξέλιξης του χεριού, τα αποτελέσματα του οποίου για το μέλλον τους έχουν ανεπαρκώς μελετηθεί. Θα μπορούσαμε ίσως να στοχαστούμε τις καταστροφικές επιπτώσεις που είχε ένα αντίστοιχο πολιτιστικό άλμα (βεβαίως ο κλονισμός στην περίπτωσή τους ήταν πολύ πιο ισχυρός) των Αβορίγινων της Αυστραλίας και να αναλογιστούμε αν θα έπρεπε να επιφέρουμε εγκαίρως τροποποιήσεις στα εκπαιδευτικά προγράμματα.
Τέλος, να αναλογιστούμε πως η δακτυλοποίηση οδηγεί ουσιαστικά και στην αχρηστία του αντίχειρα, του δακτύλου που μας διαφοροποιεί από όλο το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο.
*Δρ ψυχίατρος – συγγραφέας
