Ο αρχαιολογικός χώρος που ανέδειξε ο Πέτρος Θέμελης αναμένει τους επισκέπτες σε διαδρομές ανεπανάληπτες, σε οδούς τέχνης και Ιστορίας, σε μνήμες, ψιθύρους και μύθους…
Του Νίκου Παπουτσόπουλου
Ελληνική Πομπηία έχουν ονομάσει την Αρχαία Μεσσήνη, την πολιτεία που ανέδειξε ο πρωτοπόρος και οραματιστής αρχαιολόγος Πέτρος Θέμελης, και η οποία αποκαλύπτει την Ιστορία της, ύστερα από συστηματική έρευνα και ανασκαφή, αποκατάσταση και αναστήλωση. Η υποδειγματική διαμόρφωση και η μοναδική ανάδειξη του χώρου της αρχαίας πόλης, σε αντίθεση με άλλους εμβληματικούς ιστορικούς τόπους της χώρας, όπου είναι αδύνατη η επίσκεψη, η πρόσληψη και η αφομοίωση παραστάσεων, μέσα από τάφρους, σκάμματα και ερείπια, μεταφέρει τον επισκέπτη σε μια άλλη διάσταση, καθώς η περιήγηση στις οδούς, στα κτίρια, στους βωμούς, στα ιερά προσκαλεί σε μια απολαυστική επανασύνδεση με έναν μεγάλο πολιτισμό. Ο Θέμελης, ένας από τους πλέον σημαντικούς Έλληνες αρχαιολόγους, με διεθνή ακτινοβολία, με πρωτοπόρο πνεύμα, με ζήλο και αξιοθαύμαστη επιμονή, μεταμόρφωσε τα ερείπια της αρχαίας πόλης σε ένα σύγχρονο αρχαιολογικό πάρκο, ανάστησε την αρχαία πολιτεία, τη μετέτρεψε σε μιαν όαση Ιστορίας και πολιτισμού, καθώς τα μνημεία εξιστορούν το πλούσιο παρελθόν στον επισκέπτη, καθώς συλλειτουργούν με την κοινωνία της εποχής, μέσα σε ένα αλώβητο και γαλήνιο φυσικό περιβάλλον.
Η Αρχαία Μεσσήνη, η ελληνική Πομπηία, όπως την αποκαλούν πλέον οι διεθνείς τουριστικοί οδηγοί, προσκαλεί τον επισκέπτη σε έναν μοναδικό διάλογο, σε μια διαδρομή σκέψης και στοχασμού, εκεί όπου «έργα τραβούν μαζί τους τον άνθρωπο ψηλά στην ιδέα, που αποτελούν τη μορφή του θαυμασμού του και του σεβασμού του για τις αναπάντεχες δυνάμεις της φύσης, όχι για την έκφραση του τρόμου», σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Χρήστο Καρούζο.
Μοναδική πολιτεία
Εκεί όπου άλλοι περιώνυμοι αρχαιολογικοί και ιστορικοί χώροι της Ελλάδος, όπως Δελφοί ή η Ολυμπία, εκθέτουν, επιδεικνύουν και παρουσιάζουν υπολείμματα του αρχαίου πολιτισμού σε τομές ανάμεσα και σε ατάκτως ερριμμένα όστρακα και μάρμαρα, η Αρχαία Μεσσήνη, η Πομπηία της Ελλάδος, η μοναδική πολιτεία που ύψωσε πάλι ο Θέμελης και που την κατέστησε σημείο αναφοράς στα διεθνή αρχαιολογικά και ιστορικά χρονικά, αποτελεί σημείο αναφοράς και, ασφαλώς, πολύτιμη διδαχή για τους Έλληνες αρχαιολόγους και ερευνητές.
Για τους μελλοντικούς ανασκαφείς της χώρας, που σκάπτουν και αναζητούν το ιστορικό παρελθόν, αλλά που εγκαταλείπουν έρμαια των καιρών τις επιστημονικές τους έρευνες και ανησυχίες, αφού οι χορηγίες ή τα προγράμματα ΕΣΠΑ αδυνατούν να ολοκληρώσουν και να προωθήσουν έργα πολιτισμού. Έργα που ανέδειξαν και αναδεικνύουν τον μοναδικό πλούτο της Ελλάδας, που αποτέλεσε και αποτελεί το συγκριτικό πλεονέκτημα της χώρας: τον πολιτισμό, την τέχνη, την παράδοση.
Ο Πέτρος Θέμελης είχε εκφράσει την απογοήτευσή του για την αρνητική κριτική συναδέλφων του αλλά και για την αδυναμία της Πολιτείας να υποστηρίξει το γιγάντιο έργο της αναστήλωσης και της ανασύστασης της Αρχαίας Μεσσήνης, την οποία παρέδωσε στην τοπική κοινωνία ως πολύτιμη παρακαταθήκη, θησαυρό ανεξάντλητο. Η διατήρηση, η προστασία και η αξιοποίηση της μοναδικής φυσικής και πολιτιστικής κληρονομίας αποτελούν ένα προνομιακό πεδίο για συνεργασία και αειφόρο ανάπτυξη.
«Προώθησε μια δυναμική αντίληψη για τα μνημεία· δεν τα αντιμετώπισε ως ιστάμενο κατάλοιπο ενδόξου παρελθόντος» υπογράμμισε στην ομιλία της η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη κατά την εξόδιο ακολουθία του διαπρεπούς Έλληνα αρχαιολόγου. «Το ενδιαφέρον του δεν στρεφόταν μόνον στην αποκάλυψη ενός μνημείου ή στην έκθεση κάποιων ευρημάτων. Πρώτιστο μέλημά του ήταν η ολοκληρωμένη προστασία των μνημείων, από την ανασκαφή μέχρι την απόδοσή τους στην κοινωνία, την αλληλεπίδρασή τους με την καθημερινότητα των πολιτών και το σύγχρονο καλλιτεχνικό γίγνεσθαι. Χωρίς φόβο, αλλά με γνώση και πάθος. “Πήρα εργάτες στην ανασκαφή, ντόπιους από τα γύρω χωριά, που νιώθουν καλύτερα από μας τα δώρα της γης τους” έλεγε.
Αναφερόταν, γελώντας, στην αρνητική κριτική συναδέλφων του, όταν αποφάσισε, χωρίς να ρωτήσει κανέναν, να φυτέψει γκαζόν στη Μεσσήνη. Δεν ενδιαφερόταν να παρακάμψει τις ποικίλες αντιδράσεις. Πόσο μάλλον να απολογηθεί για την “πράξη” του. Επεδίωκε να πείσει για την ορθότητα της προσέγγισής του. Πίστευε πως ο προσφορότερος δρόμος για την ανάδειξη της Αρχαίας Μεσσήνης ήταν το άνοιγμά της στην κοινωνία. Να γίνει χώρος εκδηλώσεων, εκθέσεων, καλλιτεχνικών εκφράσεων. Αγάπησε τους αρχαίους καλλιτέχνες, αλλά και τους σύγχρονους. Απόλαυση οι μαγικές μουσικές νύχτες στο Εκκλησιαστήριο, μέρος αδιάσπαστο του συμπλέγματος του Ασκληπιείου, κι αργότερα στο θέατρο. Ο Πέτρος εμφορείτο από την αντίληψη της ολιστικής επιστράτευσης και της δημιουργικής αξιοποίησης κάθε διαθέσιμου πόρου, ανθρώπινου και υλικού, δημόσιου και ιδιωτικού».
Μυρίπνοα άνθη
«Φύτεψε γκαζόν! στην Αρχαία Μεσσήνη και φύτεψε μυρίπνοα άνθη, δένδρα και φυτά, και τον κατηγόρησαν οι συνάδελφοί του. Ύψωσε κίονες και διαμόρφωσε οδούς και περιπάτους, και μοναδικές διαδρομές από την είσοδο του χώρου έως και το Μαυσωλείο των Σαιθιδών, στην άκρη του Σταδίου, και τον κατηγόρησαν αρχαιολόγοι, συνάδελφοί του. Ανέσκαψε, διαμόρφωσε και επανέφερε σε λειτουργία το αρχαίο θέατρο και το Εκκλησιαστήριο και το Στάδιο, δημιούργησε νέους πρωτοποριακούς εκθεσιακούς χώρους, δημιούργησε μια απαράμιλλη ελληνική Πομπηία, μέσα από τα χώματα, τα χαλάσματα και τα ερείπια, ενώ τον κατηγόρησαν επιφανείς επιστήμονες, που επιθυμούν τους χώρους της Ιστορίας και του πολιτισμού, τα κατάλοιπα των προγόνων να καλύπτει η ερημία του θέρους και το θλιβερό άσμα των τεττίγων, που αναμένουν τις φιλεύσπλαχνες ιδιωτικές χορηγίες.
“Είναι ακριβός ο πολιτισμός και ακριβότερη η αποκάλυψη, η ανάδειξη, η συντήρησή του. Καλοδεχούμενος εκείνος που προαιρείται να συμβάλει” έλεγε, όταν τον σχολίαζαν για τις χορηγίες που δεχόταν για την υποστήριξη του έργου του, πολύ προτού το fundraising γίνει μόδα» είχε τονίσει η κ. υπουργός Πολιτισμού για τον Θέμελη. «Εύρισκε χρήματα, δημόσια, αλλά και ιδιωτικά, για το εξαιρετικά απαιτητικό και πολυδάπανο έργο στην Αρχαία Μεσσήνη λόγω της έκτασης του χώρου και της πληθώρας των οικοδομημάτων του. Είχε από την αρχή στον σχεδιασμό του την ανάδειξη ενός μείζονος αρχαιολογικού χώρου, ιδιαίτερου ιστορικού ενδιαφέροντος, ακολουθώντας πιστά την αντίληψη της αναπτυξιακής διάστασης του πολιτισμού. Σχεδιασμό και δράσεις που πρέπει να αποτελούν πυξίδα μας για εγχειρήματα ανάλογου μεγέθους. Αυτός ήταν ο τρόπος της δουλειάς του, αυτό πρέπει να εμπεδωθεί ως πρότυπο».
Ήδη προ ετών ο Πέτρος Θέμελης είχε εκφράσει την αγωνία του για την έλλειψη ενδιαφέροντος εκ μέρους της Πολιτείας και ιδιαίτερα εκ μέρους του υπουργείου Πολιτισμού (ως κυρίως διαχειριστή ιδιωτικών χορηγιών) για την ανάδειξη της Αρχαίας Μεσσήνης: «Δυστυχώς, από το 2015 ως σήμερα (βλ. άρθρο του Θέμελη στις «σελίδες πολιτισμού» της «κυριακάτικης δημοκρατίας», 04/01/20) η δυνατότητα χρηματοδότησης και εκτέλεσης έργων αναστήλωσης, διαμόρφωσης και ανάδειξης στην Αρχαία Μεσσήνη διακόπηκε απότομα και αδικαιολόγητα από το υπουργείο Πολιτισμού, με την κατάργηση του θεσμού των επιστημονικών επιτροπών, οι οποίες λειτουργούσαν επιτυχώς επί σειρά ετών και είχαν συσταθεί ακριβώς με στόχο τη δυνατότητα εκτέλεσης έργων και από μη κρατικούς φορείς. Μόνο η επιστημονική επιτροπή των έργων της Ακρόπολης (η ΕΣΜΑ) δεν καταργήθηκε, γιατί περιλαμβάνεται στον ιδρυτικό νόμο της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακροπόλεως (την ΥΣΜΑ), για τη σύνταξη και τη έγκριση του οποίου είχε φροντίσει ο αείμνηστος πρόεδρος της επιτροπής, ο καθηγητής Χαράλαμπος Μπούρας.
Ο αρχαιολογικός χώρος της Αρχαίας Μεσσήνης και το Αρχαιολογικό Μουσείο δημιουργήθηκαν σταδιακά στη διάρκεια των 34 ετών από την Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, με τη σύμπραξη της Εταιρείας Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών, παραδόθηκε στο υπουργείο Πολιτισμού το 1999 και λειτουργεί με αυξανόμενο προοδευτικά κατ’ έτος αριθμό επισκεπτών, ενισχύοντας οικονομικά το κράτος (το ΤΑΠΑ) χάρη στα έσοδα από τα εισιτήρια εισόδου και τα «μελλοντικά» πωλητέα είδη.
Αναστήλωση
Είναι, ομολογουμένως, απογοητευτικό να προσπαθώ εναγωνίως να συνεχίσω και να ολοκληρώσω το πρόγραμμα των εργασιών αναστήλωσης, διαμόρφωσης και ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου της αρχαίας Μεσσήνης, στηριζόμενος αποκλειστικά σε χορηγίες ιδιωτικών φορέων και ιδρυμάτων, όπως το Ίδρυμα Ι. Φ. Κωστόπουλος, το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, το Ίδρυμα Κάρμεν και Καπετάν Βασίλης Κωνσταντακόπουλου, το Ίδρυμα Παύλου και Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου, το Ίδρυμα Π. Γ. Λιβανός και τα τμήματα χορηγιών των τραπεζών Εθνικής και Αlpha.
Η Αρχαία Μεσσήνη ως ένα αρχαιολογικό και οικολογικό πάρκο έχει αποκτήσει τη δική της δυναμική και πληρότητα χάρη στις δυνατότητες που προσφέρουν τα μεγαλειώδη αρχαιολογικά κατάλοιπα μιας ολόκληρης αρχαίας πόλης (ευανάγνωστης και παιδευτικής), οι ήπια δομημένοι σύγχρονοι οικισμοί που την περιβάλλουν, καθώς και οι μακρόχρονες επενδύσεις χρόνου και κόπου των τελευταίων τεσσάρων περίπου δεκαετιών, από το 1986 έως το 2015, με την οικονομική υποστήριξη των ευρωπαϊκών προγραμμάτων μέσω του υπουργείου Πολιτισμού.
Ευελπιστώ ότι η νέα ηγεσία του υπουργείου Πολιτισμού, που γνωρίζει το πρόβλημα, θα μεριμνήσει για την επίλυσή του σε συνεργασία με την Περιφέρεια Πελοποννήσου, η οποία, παρά τη δεδηλωμένη βούληση του νέου περιφερειάρχη, αδυνατεί να χρηματοδοτήσει έργα αναστήλωσης, διαμόρφωσης στην αρχαία Μεσσήνη από το τρέχον πρόγραμμα ΕΣΠΑ».
Η Πομπηία της Ελλάδος, η Αρχαία Μεσσήνη του Πέτρου Θέμελη, αναμένει τους επισκέπτες σε διαδρομές ανεπανάληπτες, σε οδούς τέχνης και Ιστορίας, σε μνήμες και ψιθύρους και μύθους της Ιθώμης, που επιβλέπει και φρουρεί ακόμη τις κοιλάδες της Στενυκλάρου και της Μακαρίας.
