Του Απόστολου Αποστόλου*
Τι μας χωρίζει από την εθνική εξέγερση του 1821; Σίγουρα πολλά, αλλά ένα είναι που κάνει τη διαφορά να φαίνεται μεγάλη και αγεφύρωτη. Και αυτό είναι ο τρόπος που αντιμετωπιζόταν το μέγεθος της ελευθερίας από τους Έλληνες του 1821. Τα κριτήρια της ελευθερίας ήταν εντελώς άλλα και κάτω από έναν άλλον προβληματισμό από εκείνον που υπάρχει σήμερα.
Ο Έλληνας του 1821 έβλεπε την ελευθερία ως επίτευγμα, ως στόχο, ως κατόρθωμα και ενεργητική επιδίωξη. Για τον νεοέλληνα η ελευθερία εξαντλείται στο περιθώριο της εγωκεντρικής κατοχύρωσης ή δοκιμάζεται σε μια ατομοκεντρική αυτάρκεια. Σήμερα η ελευθερία για τον νεοέλληνα όπως για κάθε πολίτη του κόσμου έχει μια αναφορικότητα στην ψυχολογική αυτογνωσία, περνά μέσα από ενδοβολές και προβολές, από ενοχές, από ανακλάσεις και αντιστροφές, καθώς και από αλύτρωτες επιθυμίες. Με άλλα λόγια η επανάσταση σήμερα είναι ψυχολογικής τάξης. Και επιπλέον έχει απορροφηθεί από τα αντικείμενα των καταναλωτικών επαναστάσεων. Του κινητού, του ηλεκτρικού αυτοκινήτου, της τεχνητής νοημοσύνης (ΑΙ) της επαναστατικής αρχιτεκτονικής της οθόνης VTFET (vertical field effect transistors), ουκ έστιν αριθμός επαναστάσεων.
Αντιθέτως ο Έλληνας του 1821 διέθετε πρωταρχικές συλλήψεις της ελευθερίας. Αναζητούσε την ελευθερία στο μέγεθος του εθνικού – θρησκευτικού προσδιορισμού του και της ανεξαρτησίας του από την κυριαρχία του κατακτητή του. Έτσι έφτιαξε το μέγεθος της ελευθερίας σε οντολογικό-υπαρξιακό επίπεδο. Η ελευθερία για εκείνον οιακίζει στα πείρατα της ψυχής.
Η ελευθερία για τον Έλληνα του 1821 δεν είχε χαρακτήρα χρηστικών επιλογών όπως συμβαίνει σήμερα με τον νεοέλληνα, ούτε προσδιοριζόταν ως φυγή από το άγχος της κάθε μέρας, εξ αιτίας των καταναλωτικών αναγκών. Ο Έλληνας του 1821 έθετε την ελευθερία του στην ευθύνη των σχέσεων, των συλλογικών δυνατοτήτων της κοινωνικής πρακτικής και πιο συγκεκριμένα μιας διαισθητικής αντίληψης ότι η ελευθερία αποτελεί πάντα έναν αγώνα.
Ο σύγχρονος νεοέλληνας, όπως και κάθε πολίτης του κόσμου βλέπει σήμερα την ελευθερία του μέσα στις προστατευτικές του εξαρτήσεις. Ζητά με άλλα λόγια μια ομπρέλα να είναι πάνω από το κεφάλι του, μια κοσμική νησίδα σωτηρίας, που δεν θα τον αφήνει να διεκδικεί αρκεί να του προσφέρει σχετικές εγγυήσεις εθελοδουλικού βιοπορισμού. Όλο αυτό έρχεται να καλύψει τη μη αγωνιστική του διάθεση διεκδίκησης της ελευθερίας του.
Έτσι χωρίς να το καταλάβει πέφτει σε μια παγίδα. Η ελευθερία του μπαίνει σε μια προοπτική ισομοιρίας με την απώλειά της. Αναμιγνύεται επιδέξια με τις επιλογές που κάνει. Το σύγχρονο παγκόσμιο πολιτικό σύστημα την ελευθερία την έχει καταστήσει πλέον χρηστική ελευθερία επιλογών. Η ελευθερία γίνεται εξάρτηση και υπαγωγή κάποιων δυνατοτήτων που έχουν προσφερθεί. Κατ’ αυτό τον τρόπο η ελευθερία ολοκληρώνεται ως επιλογές, οι οποίες καθίστανται εργαλεία εξουσίας όπως υποστήριζε και ο Μαρκούζε το 1962 στο Διεθνές Συνέδριο της κοινωνιολογίας στην Ουάσιγκτον. Και έτσι η ελευθερία στα όρια των προσφερόμενων επιλογών από την εξουσία, εμφανίζεται ως αβουλία και ως ατολμία.
Τι εγγύτητες λοιπόν υπάρχουν μεταξύ Έλληνα του 1821 και νεοέλληνα του 2024; Ο ένας πίστευε στην ελευθερία ως θεμελιωτικό λίθο της ύπαρξης και ο άλλος ως αποσβησμένο κάρβουνο. Για αυτό και ο νεοέλληνας γίνεται ευκαιριακός θαμώνας μιας ελευθερίας επιλογών, ενώ ο Έλληνας του 1821 διέθετε πυρετική αγωνιστική διάθεση αλλά και συγκίνηση για την απόκτησή της. Ο Έλληνας του 1821 αισθανόταν ρωμαλέος, μαχητικός και εκπυρωμένος γιατί είχε ιεροποιήσει την ελευθερία, αντιθέτως ο νεοέλληνας του σήμερα αισθάνεται ενδεής, υποτακτικός και περιδεής με τις κατασκευασμένες επιλογές ελευθερίας γιατί την έχει αποϊεροποιήσει.
*Καθηγητής Πολιτικής και Κοινωνικής Φιλοσοφίας
