Του Αναστάσιου Κούζη – Κούζαρου*
Τον Φεβρουάριο του 1852, μεσ’ στην τρελή Αποκριά και την κατά τα ειωθότα χαλάρωση των χρηστών ηθών, στη συνοικία της Πλάκας «εσυστήθη Ανατολικόν Θέατρον». Επρόκειτο, μάλλον, για «…ένα Καραγκιοζοθέατρο εγκαταστημένο στο δημοπρατήριο, μέσα σε μια σανιδάφρακτη μάντρα…», σαν κι αυτό που διέσωσε η μνήμη του διευθυντού του Αστεροσκοπείου Αθηνών Δημητρίου Κοκκίδη (1840-1896).1
Μέσα σ’ αυτό το λυόμενο παράπηγμα μεγαλούργησε ο ανώνυμος «Πρώτος» καραγκιοζοπαίκτης, που φαίνεται ψυχαγωγούσε τους Αθηναίους και όχι μόνο, με αφετηρία το 1834, σ’ ένα ρυπαρό καφενείο στη βρύση του Βοριά, όπου σατίριζε τα τότε εισδύοντα φραγκικά ήθη2. Αυτός ο καλλιτέχνης υπήρξε ένας «επιτηδειότατος διαβολάνθρωπος», «…του διαβόλου ο Καραγκιόζης»3, καθώς χειριζόταν και μιμείτο πενήντα και πλέον φιγούρες, προκαλώντας ακατάπαυστα γέλια για τρεις ολόκληρες ώρες!4 Ήταν δε τόσο αγαπητός στους φίλους του Ανατολικού Θεάτρου, ώστε ο αδόκητος θάνατός του, στα τέλη Φεβρουαρίου 1852, «…αφήκε κενόν δυσεκπλήρωτον»! 5
Μέσα σ’ αυτό, λοιπόν, το Καραγκιοζοθέατρο λίγο πριν από την 9η Φεβρουαρίου «…εορτάσθησαν “οι Γάμοι του Καραγκιόζη”…», που κατέστη η πλέον εμβληματική παράσταση των κατοπινών χρόνων! Η εφημερίδα «Ταχύπτερος Φήμη» μας διέσωσε μια γαμήλια τελετή εντελώς «υβριδική», «παράταιρη» -σε σχέση με το ιερό μυστήριο της Εκκλησίας-, όπου χωρούν οι πάντες και τα πάντα! Πρώτοι και καλύτεροι οι πολύχρωμοι καλεσμένοι, Ευρωπαίοι κι Ανατολίτες, διαφόρων θρησκευτικών πεποιθήσεων και δογμάτων, ανάμεσά τους και ρασοφόροι, αφού ο Καραγκιόζης «…επροθυμοποιήθη να προσκαλέση διαφόρους από την Δύσιν και Ανατολήν, Αρκτον και Μεσημβρίαν, και όλα τα Δωδεκάνησα. Εκεί έβλεπε τις διαφόρων εθνών ανθρώπους με ποικίλας ενδυμασίας…»4.
Όσο για την ιεροτελεστία, αποτελεί ένα αλλόκοτο κράμα μωαμεθανικών και χριστιανικών στοιχείων, αφού: «…στην σύναψι του γάμου υπάρχει και κουμπάρος. Φοράει πιο επίσημη στολή από το γαμπρό και το καθιερωμένο για το αξίωμά του κατά την εποχή εκείνη καβούκι, το κουμπαρατζίδικο. Είναι γνωστό ότι κουμπάρος δεν υπάρχει στους γάμους των μωαμεθανών… Δεν ήταν δε αυτή η μόνη ασυμβίβαστη συνθήκη που υπήρχε στον γάμο του Καραγκιόζη. Υπήρχε και άλλη, ότι ο κουμπάρος ήταν Τούρκος, ο (Χατζή) Απτουραχμάνης, ενώ ούτε οι Τούρκοι, όπως είπαμε, έχουν κουμπάρο στους γάμους τους, ούτε στον χριστιανικό γάμο μπορεί να γίνει κουμπάρος ένας μωαμεθανός…»6.
Μωαμεθανικό ιερατείο θα ευλογούσε τον γάμο του Καραγκιόζη: «…Ο Ναστραδήν Χότζας καβαλικευμένος εις καμήλαν ισταμένην μεταξύ τεσσάρων μιναρέδων και περιστοιχιζόμενος από δώδεκα δερβίσηδες ήτον επιφορτισμένος την θρησκευτικήν τελετήν…»4.
Ο ευφυής καλλιτέχνης προχώρησε σ’ αυτούς τους συμφυρμούς στο θέαμα που παρουσίαζε, γιατί «ο σεβασμός προς την Εκκλησία και προς τους θρησκευτικούς τύπους, ο οποίος υπάρχει και σήμερα (1952!) στη συνείδηση του κοινού και των δημοσίων αρχών, την εποχή εκείνη (1852) που η προσήλωση στη θρησκεία ήταν πολύ εντονότερη, δεν επέτρεπε όχι μόνο τη διακωμώδηση μιας χριστιανικής ιεροτελεστίας, αλλά ούτε και την απλή εμφάνιση ιερωμένου στις κωμωδίες του καραγκιόζη. Αντίθετα, η παρεμβολή του χότζα αποτελούσε μια λύση στο αδιέξοδο στο οποίο προσέκρουε η παράσταση του γάμου και έδινε απόλυτη ελευθερία σε γελοιογράφηση της ιεροτελεστίας και στις απαραίτητες απρέπειες του ήρωα…»6.
Η υπόθεση τώρα αυτού του «μεγαλοπρεπούς δράματος», όπως παίχτηκε το 1856 κατά το περιοδικό «Θελξινόη» της Κωνσταντινουπόλεως, συμπληρώνεται ως εξής: «Ο Καραγκιόζης είδε και ερωτεύθηκε πολύ παθιασμένα κάποια ωραία νεάνιδα. -Σημειωτέον εν παρόδω ότι οι γυναίκες των Οθωμανών, εντελώς αντίθετα προς τα πατροπαράδοτα ήθη, στην παράσταση εμφανίζονται χωρίς κάλυμμα προσώπου (φερεντζέ)-Είναι δε πραγματικά ωραία η νύμφη του Καραγκιόζη, αν εξαιρέσεις το άφθονο φτιασίδι και τα ψεύτικα φρύδια που έχει. Αφού αποφασίστηκε ο γάμος, ο Καραγκιόζης στέλνει τα γαμήλια δώρα, όλα από τέσσερα: αραμπάδες, άλογα, καμήλες, βόδια, κατσίκες, σκυλιά, γάτες, κλουβιά με διάφορα πτηνά. Έπειτα έρχονται οι χαμάληδες, κουβαλώντας τους σοφάδες, τα τσιμπούκια, τους ναργιλέδες, τα χαμηλά, τραπέζια μονόποδα, τάπητες, φανούς, νάρθηκες, κιβώτια με ποικίλα σκεύη και χάλκινα και πήλινα, ανάμεσά τους και το αγγείον της νυκτός – μια θαυμαστή πομπή, που εισάγει τον άπειρο στα άδυτα του οικιακού βίου των Οθωμανών, και η οποία διερχόταν συνοδεία τυμπάνου και εγχόρδου. Ο πλούτος και η πολυτέλεια δεν απαλλάσσει τον Καραγκιόζη από κάποιο οικογενειακό ατύχημα, πολύ άλλωστε άκαιρο. Η μέχρι τώρα χαριτωμένη μνηστή ανακαλύπτεται ότι πάσχει από πρήξιμο στην κοιλιά, που προήλθε από πρώιμη γονιμότητα! Ο ατυχής Καραγκιόζης γίνεται πατέρας την ίδια εκείνη ημέρα κατά την οποία τελεί τους γάμους του, φαινόμενο εκπληκτικότατο και ενιαίο, το οποίο, επειδή έχει μεγάλο στομάχι, ανέχεται, όπως πολλοί σύζυγοι…».
Στις δεκαετίες που ακολούθησαν «οι Γάμοι του Καραγκιόζη» αποτελούσαν την κορύφωση της καλλιτεχνικής παρουσίας των καραγκιοζοπαικτών σε κάθε πόλη και χωριό, καθώς άρχιζαν ή έκλειναν τη σεζόν μ’ αυτή ως πανηγυρική, τιμητική ή ευεργετική παράσταση, που είχε όλα όσα έχει ένας γάμος! Ας δούμε πώς ο Ανδρέας Σωτηρόπουλος στο Θέατρο «Ολύμπια» στην Πάτρα προσκαλούσε τους θεατές του: «το Σάββατο (28 Μαΐου 1927) “Ο γάμος του Καραγκιόζη”. Προσκαλείσθε οικογενειακώς ίνα παραστήτε ως μάρτυρες εις την προικοπαράδοσιν συγκειμένην από χρήματα, κοσμήματα, έπιπλα, διάφορα ζώα. Θα λάβετε δε και τα κουφέτα σας». Η περιπαικτική διάθεση των καραγκιοζοπαικτών, αλλά και η κεντρική θέση στην κοινωνική ζωή του γάμου και της οικογένειας, τους έσπρωξαν να διαπλάσουν και να προβάλλουν στο μπερντέ τους κάθε είδους αλλόκοτο, παράξενο, αταίριαστο, δραματικό και πρωτοφανή γάμο και δεν υπήρξε χάρτινος ήρωας που να μην παντρολογήθηκε επί σκηνής. Πρώτος και καλύτερος ο «Γάμος του Χατζηβαϊβάτη» στο Στάδιο από τον Γιάννη Ρούλια, στις 18 Σεπτεμβρίου 1898. Ο Χατζηαββάτης αθετεί την υπόσχεση γάμου που έδωσε στην αδελφή τρομερού ληστή, του καπετάν Θανάση, κι ο Καραγκιόζης με την ευφυΐα του και τη βοήθεια μιας κουμπούρας φέρνει τον Χατζηαββάτη στη φωλιά των ληστών, όπου γίνονται οι γάμοι εν μέσω ατέλειωτου φαγοποτιού και χορού. Την 7η Ιουλίου του 1899 ο Ρούλιας στο «Θέατρο Μπάρμπα Γιώργης» παρουσιάζει τον «αλλόκοτο γάμο του Καραγκιόζη», δηλαδή τον «Γάμο του Βλάχου ή του Μπαρμπαγιώργου», όπου ο πανούργος Ανεψιός μεταμφιέζεται σε νύμφη αφήνοντας τον γαμπρό Μπάρμπα του «στα κρύα του λουτρού» με ξεκαρδιστικές σκηνές! Κι επειδή ο γάμος έχει τις ατυχίες και τα προβλήματά του ο Δημήτρης Μανωλόπουλος τα έθιξε στα 1915 με πρωταγωνιστή τον λεονταρή Σταύρακα παίζοντας: «Τα Παναθήναια και το ατύχημα του Καραγκιόζη εις εκλογήν συζύγου» και «Ο ζηλότυπος σύζυγος κι ο χαριτωμένος Σταύρακας». Περισσότερο απ’ όλους, βέβαια με τον «Γάμο του Καραγκιόζη» ταυτίστηκε ο Αντώνης Μόλλας, αφού για χάρη του, αν και δεν γνώριζε γράμματα, «έγινε Συγγραφεύς»: «…Ο γάμος του καραγκιόζη είναι η καλλίτερη παράσταση κάθε καραγκιοζοπαίκτη. Θα σας το κάνω εγώ μυθιστόρημα και θα σας το δώσω να το δημοσιεύσετε στην Ακρόπολη…» δήλωνε σε συνέντευξή του την 28η Ιουλίου 1919. Πράγματι, από το φύλλο της 21ης Αυγούστου άρχισε η δημοσίευση σε συνέχειες του Γάμου «υπό του δαιμονίου καραγκιοζοπαίκτου Αντωνίου Μόλλα» με «…καταπληκτικήν ζήτησιν του κοινού», μόνο που απείχε από την παραδοσιακή παράσταση! Ο αμίμητος, όμως, Μανωλόπουλος στο Μεταξουργείο ήξερε πώς να νοστιμεύει με το δικό του «Αττικόν άλας» τους γάμους και τα πανηγύρια: «Ο αφανής αυτός εργάτης, δίδει απόψε (14 Αυγούστου 1924) την τιμητικήν του. Ο “Γάμος του Καραγκιόζη”, το σπαρταριστώτερον των… έργων του ρεπερτορίου των, θα δοθή από της σινδόνης της σκηνής του “Απόλλωνος”. Και από την οθόνην θα παρελάσουν εκτός των καραγκιοζεραίων, τα προικιά των Γαμβρών, Αιγοπρόβατα, καρότσες, γκαμήλες, βόδια, άλογα, ελέφαντες ως και νεώτεραι εφευρέσεις, αυτοκίνητα, τραμ, μοτοσικλέται κ.λ.π.
Τα πατροπαράδοτα μουσικά όργανα, νταούλια, λύραι, γκάιδες και το μουσικώτερον των οργάνων η λατέρνα δεν θα λείψη.
Ο Καραγκιόζης επί τη ευκαιρία των γάμων του, θα χαρίση εις τους θεατάς και δώρα. Ένα μεταξωτό φόρεμα. Μία γούνα και ένα ξυπνητήρι. Επίσης θα κληρωθή και λαχείον. Κουφέτα δεν θα λείψουν από τους προσκεκλημένους του Καραγκιόζη…»7.
Ο Χρήστος Κονιτσιώτης με τα ανδρείκελά του το 1926 παρουσιάζει τον «Εβραίικο γάμο» και «Οι Εβραίοι και η χυλόπηττα του Πασχάλη». Επειδή μάλιστα όλοι έχουν δικαίωμα στην ευτυχία ο Χρήστος Χαρίδημος στην Πάτρα τον Αύγουστο του 1927 θα παντρολογήσει τον υπέρβαρο Πεπόνια, τον κύριο Χαλήλ! Παραπονεμένος δεν θα μείνει ούτε ο Μορφονιός! Ο ευφάνταστος Ντίνος Θεοδωρόπουλος παντρεύει τον ίδιο τον Διάβολο στο «Γάμο του Ορνία», στο «Αχίλλειον», 10 Αυγούστου 1931! Και πάλι ο Μόλλας στο επί της Λεωφόρου Αλεξάνδρας θέατρό του το 1938 θα επικεντρωθεί στο αγαπημένο θέμα παρουσιάζοντας: «Το Διαζύγιον του Καραγκιόζη», «Ο Καραγκιόζης περιπλανώμενος Γαμβρός», «Ο Γάμος του Μητρούση» -ενός κοντόσωμου χωρικού, εξαδέλφου και το ίδιο άσχημου με τον Καραγκιόζη-, «Πανδρεύω την Πεθερά μου», με κατακλείδα τον «Γάμο του Καραγκιόζη»!
Έτσι, ο Καραγκιόζης μας «σαν άνθρωπος κι αυτός μπήκε στου Γάμου τα μυστήρια και με την Καραγκιόζαινα έκανε τρία Κολλητήρια…», διατηρώντας, όμως, το δικαίωμα να μας μοιράζει μαζί με γέλια και…. κουφέτα, κάθε φορά που επαναλαμβάνει τους «Γάμους» του.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ: 1. Γ. Δροσίνη, Άπαντα, τόμος 7ος, σελ. 501, Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων, Αθήναι 2001. 2. Θ. Βελλιανίτη, «Τα θέατρα επί Όθωνος», Εστία, τευχ. 47, 1893 ΙΣΤ’, σελ 321-325. 3. «Πρωϊνός Κήρυκας», 30 Σεπτεμβρίου 1845. 4. «Ταχύπτερος Φήμη», 9 Φεβρουαρίου 1852. 5. «Ταχύπτερος Φήμη», 27 Φεβρουαρίου 1852. 6. Κ. Μπίρη, «Ο Καραγκιόζης, Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο», Αθήναι, 1952, σελ. 24. 7. «Σκρίπ», 14 Αυγούστου 1924
*Καλλιτέχνης Θεάτρου Σκιών – φιλόλογος
