Του Γιώργου Κ. Στράτου
Πάντα θα υπάρχουν σπουδαίες προσωπικότητες που με το έργο τους θα φωτίζουν την πορεία της ανθρωπότητας και των εθνών. Δύο τέτοιους «φάρους» αποτελούν για τον Ελληνισμό οι αείμνηστοι Μέλπω Λογοθέτη και ο σύζυγός της Οκτάβιος Μερλιέ. Τύχη αγαθή θα τους ενώσει στο Παρίσι, στο Νεοελληνικό Ινστιτούτο του Πανεπιστημίου της Σορβόνης. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή θα εγκατασταθούν στην Αθήνα, όπου ιδρύουν το 1930 το Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο, τον πρόδρομο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών.
Με αφετηρία τη μουσική, η Μερλιέ τίθεται επικεφαλής μιας τιτάνιας πρωτοβουλίας για τη διαφύλαξη και την ανάδειξη της ιστορικής και πνευματικής παρακαταθήκης των ελληνορθόδοξων πληθυσμών της χριστιανικής Μικράς Ασίας. Όπως αναφέρει ο πρόεδρος του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, ακαδημαϊκός: «Για να αναδείξει τη σημασία αυτών των μαρτυριών και του συνολικού εγχειρήματος της απογραφής της μνήμης του Μικρασιατικού Ελληνισμού, η ιδρύτρια του κέντρου οραματίστηκε την έκδοση των μαρτυριών της Εξόδου, εμπνευσμένη και από τους στίχους του Αισχύλου στους “Πέρσες” (548-549): “νυν γαρ δη πρόπασα μεν στένει γαι’ Ασίς εκκενουμένα” – μτφρ.: τώρα λοιπόν της Ασίας ολάκερη η γη αναστενάζει αδειασμένη»!
Για σαράντα χρόνια, με τους συνεργάτες της, αναζήτησαν πληροφορητές στους προσφυγικούς συνοικισμούς. Εντόπισαν 2.163 ελληνορθόδοξους οικισμούς στη Μικρά Ασία, από αυτούς ερεύνησαν τους 1.475, καταγράφοντας τις μαρτυρίες 5.051 προσφύγων. Έτσι, συγκροτήθηκε το Αρχείο Προφορικής Παράδοσης που αριθμεί περίπου 300.000 σελίδες. Η μνημειώδης αυτή πεντάτομη συλλογή δεν είναι μόνο η μεγαλύτερη και παλαιότερη καταγραφή προφορικής Ιστορίας στην Ελλάδα, αλλά και μία από τις σημαντικότερες στην Ευρώπη.
Αυτό το έργο-κιβωτός του Ελληνισμού είναι η «Έξοδος». Ο Σμυρνιός κορυφαίος διεθνολόγος μας Γεώργιος Κ. Τενεκίδης μάς εξηγεί πως ονομάστηκε έτσι: «Η Επιτροπή της Κοινωνίας των Εθνών για την αποκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα, στη μεγάλη της έκθεση με τον τίτλο “Η Εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα”, χρησιμοποίησε τον όρο «Έξοδος» για να προσδιορίσει το γεγονός του ξεριζωμού των Ελλήνων της Μικρασίας, ενώ η Σύμβαση της Λωζάννης, ως ψυχρό συμβατικό κείμενο, ονόμασε το ίδιο γεγονός “Ανταλλαγή των πληθυσμών”, προσθέτοντας στα τραγικά γεγονότα του 1922 μία συμβατική -ηθελημένη και από τις δύο πλευρές- χροιά, αποσιωπώντας έτσι ή και καλύπτοντας όχι μόνο τους ξεριζωμούς που έγιναν πολλά χρόνια πριν από την υπογραφή της, αλλά και τους πολύ πρόσφατους, μετά την ήττα του Ελληνικού Στρατού, ώστε υπό τη σκέπη του τετελεσμένου γεγονότος να διατρανωθεί urbi et orbi η πληθυσμιακή ομοιογένεια -ακραιφνώς τουρκική- του μικρασιατικού χώρου. Το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών υιοθέτησε τον όρο “Έξοδος” στο βιβλικό του νόημα, και με τον ίδιο τρόπο τιτλοφόρησε τα κείμενα των μαρτυριών των Ελλήνων της Μικρασίας που αναφέρονται στο γεγονός του ξεριζωμού».
Η «Έξοδος» πρέπει να βρίσκεται στις βιβλιοθήκες όλων των σπιτιών, των σχολείων, των συλλόγων μας. Ας μεριμνήσουν γι’ αυτό το κράτος, η Αυτοδιοίκηση, οι δωρητές, τα ΜΜΕ, όποιοι συναισθάνονται το μέγεθος και τη σημασία της. Γιατί αποτυπώνει τη μικρασιατική τραγωδία, το θεμελιώδες γεγονός που μετέβαλε τον χαρακτήρα και τη ροπή της Ιστορίας του έθνους μας στη σύγχρονη εποχή. Δεν νοείται η αυτογνωσία μας δίχως να τη γνωρίζουμε από πρώτο χέρι.
